Ferti-Jin Kadın Sağlığı ve Yardımcı Üreme Teknikleri Merkezi Klinik Direktörü Kadın Hastalıkları ve Doğum Uzmanı Op.Dr. Seval Taşdemir, erkek kısırlığının nedenlerini ve çözüm yollarını Mynet okurları için ele aldı.
Hematospermi
Menide kan hücreleri bulunması nedeni ile meninin renginin kırmızı olmasıdır. Hematospermi enfeksiyonlara, prostat taşlarına ve kansere bağlı olarak görülebilir. Vakaların %15'inde ise herhangi bir neden tespit edilemez.
Hidrosel
Testisin dış katları arasında sıvı toplanmasıdır, doğuştan veya sonradan görülebilen bu durum ağrıya neden olmaz. Enfeksiyonlar ve tümörler de bu duruma neden olabilir. Hidrosel sperm fonksiyonlarını etkilemez ve infertiliteye neden olmaz.
Hipergonodotropik Hipogonadizm
Testislerde yeteri kadar sperm üretiminin olmadığı durumdur. Bu vakalarda FSH düzeyi yüksektir. Hipergonodotropik hipogonadizm, kromozomal bozukluklara (Kleinfelter sendromu, Down sendromu ve Noonan sendromu vs.), testislerin olmamasına, çeşitli toksinlere (zehirli maddeler), radyasyona, enzim eksikliklerine, şeker hastalığına, kabakulak ve diğer enfeksiyonlara bağlı olarak görülebilir.
Hiperprolaktinemi
Prolaktin hormonunun yüksek olduğu durumlardır. Bu hastalarda testosteron düzeyleri düşüktür. Bu durum sperm sayısı ve hareketliliğinde azalmaya yol açmanın yanında impotans, retrograd ejakülasyon ( geri boşalma ) gibi cinsel fonksiyon bozukluklarına da yol açar. Hipotiroidizm (tiroid bezinin az çalışması), stres ve çeşitli ilaçlar (depresyon, hipertansiyon tedavisinde kullanılan ilaçlar v.b.) hiperprolaktinemiye yol açar. Hiperprolaktinemi tedavisinde Bromokriptin kullanılır.
Hiperspermi
Meni miktarının 6.3 ml den fazla olmasıdır, bu durum menideki sperm miktarı değişmezken meni miktarı arttığı için sperm dilusyonuna (seyrelmesine) yol açarak infertiliteye neden olabilir. Meni miktarının üst sınırı olarak 6.0-6.5 ml kabul edilmesine rağmen meni miktarı sürekli bu sınırın üzerinde ise hiperspermiden söz edilir. İnfertilite ve hiperspermi durumunda tedavi için split ejakülat yani meninin ilk kısmının ayrı olarak alınması gerekir.
Hipogonodotropik Hipogonadizm
Hipotalamus ve hipofiz bezlerindeki yapısal ve fonksiyonel bozukluklara bağlı FSH ve LH düzeylerinde düşme ve sperm üretiminin azalmasıdır.Bu durum hipotalamus ve hipofiz bezlerindeki tümörlere, damarsal bozukluklara, tüberküloz gibi enfeksiyonlara, hiperpro-laktinemiye, bazı sendromlara, beslenme bozukluklarına, strese, şişmanlığa, ilaçlara, omurilik zedelenmesine karaciğer hastalıklarına ve böbrek hastalıklarına bağlı olabilir.
Hipo-Ozmotik Swelling (Şişme) Testi
Sperm canlılığının belirlenmesinde kullanılan bir testtir. Canlı sperm hücresinin zarı bütünlüğü bozulmadığı için düşük ozmotik basınçlı ortamlarda hücre içine girer ve bunun sonucunda sperm kuyruğunda şişme görülür. Mikroenjeksiyon sırasında da sperm hareketliliğinin çok az olduğu durumlarda canlı spermlerin seçilmesinde kullanılır.
Hipospadias
Üretranın (idrar kanalının) penisin arka yüzüne açıldığı bir anomalidir. Doğuştan olan bu anomaliye sık olarak inmemiş testis de eşlik eder. Cerrahi tedavi sonrasında uygulanacak yardımcı üreme teknikleri ile bu hastalar çocuk sahibi olabilir.
Human Chorionic Gonodotropin (hCG)
Plasentadan (bebeğin eşi) salgılanan bir hormondur. Hipogonodotropik hipogonodizm vakalarında ve inmemiş testis vakalarında tedavide kullanılır.
ICSI
Intrasitoplazmik Sperm Enjeksiyonu (ICSI) yönteminde özel mikroskop ve mikromanipülatörler aracılığı ile tam olgunluğa ulaşmış yumurtanın içine tek bir sperm enjekte edilir. Enjekte edilen yumurtalar embriyo gelişimini sağlamak için geliştirilmiş besiyerleri içinde anne vücut ortamına benzer ortam sağlayan inkübatöre yerleştirilir. Döllenme 16–18 saat sonra tamamlanır. Döllenmeden 12 saat sonra döllenmiş yumurta (embryo) iki hücreye bölünür. İnkübatör içinde embryo birkaç defa bölünebilir. 44-72 saat sonra iki-sekiz hücreli embryo anne adayının rahmine transfer edilir. Bu yöntem ile birçok infertil erkek sağlıklı çocuk sahibi olabilir.
İlaç Bağımlılığı
Mariyuana, kokain, eroin, morfin gibi bağımlılık yapan ilaçlar testislerin küçülmesine, sperm üretiminin bozulmasına, sperm sayısı ve hareketliliğinin azalmasına ve anormal yapıdaki spermlerin artmasına neden olur..
İmmotil Cilia Sendromu
Bu hastalarda sperm hareketliliğinde azalma görülür. Bu sendromda spermatozoa cilialarında (ipliksi çıkıntılarında) görülen bozukluk kulak, burun ve üst solunum yollarında da görülür. Bu hastalar yardımcı üreme teknikleri yardımı ile çocuk sahibi olabilir.
İntrauterin İnseminasyon (IUI)
Aşılama olarak da bilinen yöntemde, meni özel yöntemler ile hazırlanır ve rahim içine verilir. Çeşitli hazırlama yöntemleri kullanılarak menideki ileri hareketli ve normal yapıdaki spermler ayrılarak özel kateterler ile rahim içine verilir. IUI tedavisi penis anatomisindeki bozukluklar, retrograd ejakülasyon (geri boşalma), seksüel disfonksiyon, servikal mukus bozuklukları, sperm sayı ve hareketliliğindeki bozukluklar, immünolojik infertilite durumlarında uygulanabilir. IUI tedavisi ile gebelik edilebilme oranları % 10-15 civarındadır.
Kabakulak
Tükürük bezlerinin iltihaplanması ile karakterize viral enfeksiyondur. Puberte döneminden sonra geçirilen kabakulak enfeksiyonları erkekler testislerin iltihaplanmasına ve ileride infertiliteye yol açabilir.
Kallmans Sendromu
Hipofiz bezinden gonodotropin hormonların yani FSH ve LH'ın salgılanmasındaki bozukluk ile karakterize bir sendromdur. Bu sendromda hormon düzeylerindeki düşüklüğün yanı sıra, koku alma bozukluğu, yarık damak ve dudak görülebilir. Bu erkekler puberteye geç girer, mikropenis ve inmemiş testis de bulgular arasındadır.
Karaciğer Hastalıları ve İnfertilite
Karaciğer hastalığı olan erkeklerde, jinekomasti (memelerde büyüme), testisler küçülme ve impotans (iktidarsızlık) görülür. Genellikle hipogonadotropik hipogonadizme neden olur, testosteron düzeyi düşer.
Kartageners Sendromu
İmmotil cilia sendromu görülen erkeklerin %50'sinde bu sendrom da görülür. Bu hastalarda kronik sinüzit ve sık akciğer enfeksiyonu görülür ve kalp sağda yerleşimlidir.
Kemoterapi
Kanser tedavisinde kullanılan ilaçlar, doza, kullanım süresine, kullanılan ilaçların sayı ve çeşidine göre sperm üretimini etkiler. Bazı ilaçlar sperm üretiminin tamamen durmasına, bazıları ise sadece geçici olarak duraklamasına yol açar. Bu ilaçlar kullanılmaya başlanmadan önce hastadan meni alınarak dondurulması en sağlıklı yöntemdir. Daha sonra dondurulmuş menideki spermler mikroenjeksiyon yönteminde kullanılarak çiftler çocuk sahibi olabilir.
Klamidya Enfeksiyonu
Kırk yaşın altındaki erkeklerde üreme kanallarındaki iltihabın en sık görülen nedenidir. Testislerde ağrı ve şişlik ile seyreden enfeksiyon erkeklerin %20'sinde hiç bulgu vermeyebilir. Geçirilmiş enfeksiyon antisperm antikorlarının oluşumuna neden olarak infertiliteye yol açabilir. Hastalık antibiyotik tedavisine iyi cevap verir.
Kleinfelter's Sendromu
Bu 47XXXY paterni gösteren bir kromozomal bozuklukdur. Normal erkeklerin kromozon paterni 46 XY'dır. Azoospermi ve jinekomasti (memelerin büyümesi) görülen bu erkek çok uzun boylu olur. FSH ve LH hormon düzeyleri yüksek, testosteron hormonunun düzeyi düşüktür. Testisler gelişmemiştir, bu hastalarda inmemiş testiste sık görülür.
Klomifen Sitrat
Klomifen sitrat sentetik östrojen (kadınlık hormonu) etkisine karşı bir ilaçtır. Erkeklerde infertilite tedavisindeki etkisi tartışmalıdır. Özellikle FSH hormonu yüksek olan hastalarda, sperm sayı ve hareketliliğin çok bozuk olduğu vakalarda ve azoospermi vakalarında yararı yoktur.
Kriptorşizm
Testislerin skrotuma (yumurtalık torbasına) inmemesi halidir. Yeni doğan erkek çocukların %3-5'inde görülür ve vakarın %15'inde çift taraflıdır. Dokuz yaşına kadar testisleri indirilen erkeklerde yapılan çalışmalarda, tek taraflı inmemiş testis vakalarının %80'inin, çift taraflı inmemiş testis vakalarının ise %30'unun çocuk sahibi olabildiği gösterilmiştir. Testisler skrotumda iken 33.2o C derece ısıya maruz kalırken, inmemiş testislerin 34.4o C derece ısıya maruz kalmalarının infertiliteye neden olduğu düşünülmektedir. İnmemiş testislerin 9 aydan sonra fakat 2 yaşından önce indirilmesi gerekir. Cerrahiden önce hormon tedavisi de önerilmektedir.
Kriyoprezervasyon
Kriyoprezervasyon spermin dondurularak saklanmasıdır. 1953 yılından beri sperm başarı ile dondurularak saklanabilmektedir. Kanser tedavisi için kemoterapi (ilaç tedavisi), radyoterapi (ışın tedavisi) veya cerrahi tedavi görecek hastalarda tedaviye başlamadan önce ve cerrahi müdahaleler ile spermin elde edilebildiği durumlarda sperm daha sonraki uygulamalarda kullanılmak üzere dondurularak saklanır. Meni sperm hücrelerinin soğuk şoka dayanabilmesi için çeşitli koruyucu kimyasallar ile özel işlemlere tabi tutularak dondurulur.
Kültür
Erkelerde üreme sistemindeki enfeksiyonlar menide lökositlerin (iltihap hücrelerinin) artmasına neden olur. Bu artış tespit edildiğinde mutlaka mikrobiyolojik kültür yapılmalıdır. Kültür için meninin steril koşullarda alınmasına ve bulaşma olmamasına özen gösterilmelidir. Eller ve penis sabunlu su ile yıkanıp, iyice durulandıktan sonra meni alınmalıdır.
Leydig Hücreleri
Testiste bulunan hücrelerdir, bu hücreler testosteron ve aktivin salgılar. Bu hücreler beyinden salgılanan hormonlar ile uyarılır ve testosteron sentezlemeye başlar.
LH (Luteinize Edici Hormon)
Hipofiz bezinden salgılanan bu hormon, testislerdeki leydig hücrelerinden testosteron sentezlenmesini kontrol eder. İnmemiş testis ve hipogonadotropik hipogonadizm vakalarında sperm üretimini uyarmak için kullanılır.
Lökositospermi
Menide ml'de 1 milyondan fazla lökosit (iltihap hücresi) görülmesi anormaldir. Menideki lökositler özel boyalar ile boyanarak diğer olgunluğunu tamamlamamış germ hücrelerinden (cinsiyet hücreleri, sperm öncülleri) ayrılır. Menide lökositlerin artması sperm sayı ve hareketliliğinin azalıp, yapısının bozulmasına ve sperm yumurtayı dölleme yeteneğinin azalmasına neden olur. Bu durum viral ve bakteriyel enfeksiyonlara, fazla sigara içmeye, varikosele ve sperm üretimindeki bozukluklara bağlı olabilir.
Mevsimsel Değişiklikler
Sperm parametrelerinin mevsimlere göre değişiklik gösterdiği bilinmektedir. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda sperm sayısının, hareketliliğinin ve yapısının yaz aylarında bozulduğu gösterilmiştir. Bu testosteron düzeylerinin yazın düşmesine bağlanmıştır.
Mesa (Mikrocerrahi ile Sperm Aspirasyonu)
1984 yılından beri epididymisten mikrocerrahi yöntemi ile elde edilen spermler, yardımcı üreme teknikleri de kullanılarak, sperm kanallarında tıkanıklık olan hastalar çocuk sahibi olabilmektedir. Günümüzde MESA yöntemi ile elde edilen spermler ile mikroenjeksiyon yapılır. Bu yöntem ile elde edilen spermler özel yöntemler ile dondurularak ilerideki uygulamalarda kullanılmak üzere saklanabilir.
Mikoplazma Enfeksiyonları
İnfertil çiftlerde sık görülen enfeksiyonlardandır. Sperm parametrelerinin bozulmasına yol açabilir.
Mikrocerrahi Özel cerrahi mikroskoplar ve çok hassas aletler ile uygulanan ameliyatlardır. Bu yöntem ile kanama, iltihabi reaksiyon ve doku harabiyeti daha az olur. Mikrocerrahi yöntem ile (MESA) epididimisten sperm aspirasyonu, kanal tıkanıklığı operasyonları yapılır.
Mikroskopi
Meninin özelliklerinin değerlendirilmesinde mikroskobik inceleme çok önemlidir. Mikroskop ile sperm sayısı, hareketliliği ve yapısı değerlendirilir. Ayrıca florösan mikroskobu gibi özel mikroskoplar ile spermlerin akrozom reaksiyonu değerlendirilir, genetik materyali ile ilgili çalışmalar yapılabilir. Elekron mikroskobisi ile ise spermlerin yapısı hakkında çok detaylı bilgi edinilebilir.
Morfoloji
Normal sperm oval başlı, akrozomu kolay seçilen, kuyruk ve başı simetrik olan bir hücredir. Kuyruğun ilk kısmı biraz kalınlaşarak boyun kısmını oluşturur. Spermler özel boyalar ile boyanarak yapıları değerlendirilir.
Krugerin strict kriterlerine göre normal sperm;
- 2.5-3.5 mm çapında oval biçimde düzgün başı vardır.
- Baş kısmının %40-60'ını akrozom oluşturur.
- Boyun ve kuyruğu düzgündür, kuyruk 50-60 mm uzunluğundadır.
Sperm yapısındaki bozuklular fertilizasyonu engeller. Spermlerin baş, boyun ve kuyruk kısmında yapısal bozukluklar görülebilir. Spermlerin genellikle birden fazla parçası etkilenmiştir.
Motilite Spermlerin hareket kabiliyetine denir. Spermler epidimisten geçerken hareketlilik kazanır, bu hareket için gereken enerji de spermin boyun kısmında üretilir. Meni örneğindeki hareketlilik yüzde olarak ifade edilir. Dünya sağlık örgütünün kriterlerine göre menideki spermlerin %50 veya daha fazlasının hareketli olması gerekir.
Yazı: seval.tasdemir@mynet.com