ANALİZ - Ermenistan üzerine düşe sorumlulukları yerine getirmiyor

Dr. Cavid Veliyev, Azerbaycan-Ermenistan hattında son dönemde yaşanan gerginliğin perde arkasını AA Analiz için kaleme aldı.

***

3 Ağustos 2022 tarihinde Rusya barış birliklerinin geçici olarak yerleştiği bölgede bulunan silahlı Ermenilerin ateş açmasıyla 18 yaşındaki bir Azerbaycan askeri şehit oldu. Bunun üzerine Azerbaycan ordusu Bayraktar TB-2’lerin de desteğiyle bölgeye "İntikam Operasyonu" ismi verilen bir operasyon düzenledi.

- Operasyonun gerekçeleri

Azerbaycan Savunma Bakanlığının açıklamasına göre operasyonun iki önemli nedeni mevcut: Azerbaycan askerinin şehit edilmesine karşılık vermek ve yasadışı Ermeni silahlı birliklerinin Laçın koridoru yakınlığındaki bazı stratejik yüksekliklere sızma girişimini önlemek.

Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı da söz konusu olaylarda bütün sorumluluğun Ermenistan’ın askeri ve siyasi liderliğinde olduğunu belirterek, Ermenistan’ın 10 Kasım bildirisini ihlal ettiğine, silahlı Ermenileri bölgeden hala çıkarmadıklarına dikkati çekiyor.

Ermenistan kaynaklarının verdiği bilgilere göre, Azerbaycan ordusunun düzenlediği operasyon sonucunda 19 silahlı Ermeni yaralandı ve bunların dördü etkisiz hale getirildi. Bunun dışında askeri mühimmatları ve araçları Bayraktar TB-2’lerle imha edildi. Düzenlenen operasyon sonucunda iki dağ ve birkaç stratejik yükseklik Azerbaycan ordusunun kontrolüne geçti. Bu durumda Ermenilerin çoğunlukta yaşadığı Hankendi, Azerbaycan ordusu tarafından üç taraftan kuşatıldı. Olayların asıl nedeni ise Ermenistan’ın 10 Kasım üçlü bildirisinin şartlarını yerine yetirmekten kaçınarak, Laçın koridorundan çıkmak istememesi ve silahlı Ermenilerin bölgeden hala çıkartılmamış olmasıdır.

- Laçın’ın önemi

Ermenistan sınırında bulanan Laçın ili Mayıs 1992’de Ermenistan ordusu tarafından işgal edilmişti. İşgalden önce Laçın’ın nüfusu ağırlıkla Azerbaycan Türkleri, az sayıda Kürt ve birkaç Ermeni’den oluşuyordu. 30 yıl işgal altında kalan Laçın’a yurt dışından, özellikle Lübnan ve Suriye’den gelen Ermeniler yasa dışı olarak yerleştirildi ve bölgede diaspora Ermeni'lerinin yardımıyla yerleşim yerleri yapıldı.

Laçın’ın bazı köyleri 2020’de Azerbaycan ordusu tarafından işgalden kurtarıldı. 10 Kasım bildirisiyle Ermeni ordusu Laçın’ın tamamından çıkmak zorunda kaldı. Laçın aynı zamanda Azerbaycan’ın Ermenilerin yaşadığı Hankendi şehri ile Ermenistan’ı bağlayan bir koridordur ve bu koridor Laçın şehrinden geçer. Bu nedenle üç yıllık bir süre zarfında Laçın, Rus barış birliklerinin denetiminde bölgede yaşayan sivil Ermenilerin hareketi için tahsis edildi. 10 Kasım bildirisinin 6. maddesine göre ise bu üç yıl içinde Laçın’a alternatif bir yol yapılacaktı ve Rus barış birliğinin denetiminde sivil Ermeniler bu alternatif yolu kullanacaktı. İster Laçın'da isterse de alternatif koridorda vatandaşların, araçların ve yüklerin hareketinin güvenliğini ise Azerbaycan devleti garanti edecekti.

Dolayısıyla, Azerbaycan tarafı bildiriye uygun bir şekilde Laçın’a alternatif yolun yapılmasına başladı ve Ermenistan sınırına kadar olan alternatif yolu Temmuz 2022’de tamamladı. Yolun tamamlanmasıyla Laçın şehrinden çıkması gereken Ermenilerden itirazlar gelmeye başladı. Özellikle Suriye ve Lübnan’dan bölgeye yerleştirilen Ermeniler ve onları destekleyen radikal gruplar Laçın’dan çıkmayacaklarını ve gerekirse savaşacaklarını bildirdiler.

Ermenistan hükümeti ise Azerbaycan'ın yolu tamamladığını bilmesine rağmen alternatif yolun Ermenistan kısmını yapmamak için süreci son ana kadar uzattı. Laçın’dan çıkmamak için Ermenistan tarafı yol yapımını geciktirirken Karabağ’daki silahlı Ermeniler süreci sabote etmek için Azerbaycan mevzilerine saldırılar düzenledi. Son olarak 3 Ağustos’taki saldırı sonucu bir Azerbaycan askeri şehit olunca "İntikam Operasyonu" başlamış oldu.

- Ermeniler bildiriyi ihlal ediyor

İkinci Karabağ Savaşı’nda ağır yenilgi alan ve Nikol Paşinyan’ın imzaladığı 10 Kasım bildirisinin uygulanmasına karşı çıkan Ermeni tarafı Laçın koridorunu psikolojik bir direnç noktası olarak görüyor ve buradan çıkmaları durumunda bölgedeki silahlı Ermenilerin tamamen etkinliğini kaybedeceklerini düşünüyorlar. Dahası, Laçın’dan çıkmalarıyla birlikte Azerbaycan’ın, bildirinin Rus barış birliklerinin 2025’te bölgeden çıkartılması dahil diğer maddelerini de zorla kabul ettireceğini düşünüyorlar. Bölgede hala varlığını sürdüren Ermeni askerleri ise onlar için bu direncin en önemli dayanağı.

Nitekim olaylar patlak vermeden önce de temmuz ayında Ermeni Hraparak gazetesinde Ermeni halkının Laçın’ı unuttuğuna dikkat çekiliyor ve bölgeyi terk etmemeleri gerektiği vurgulanıyordu. Yani Ermenistan tarafının bildirinin uygulanmasında yapacakları aksilik operasyon yapılmadan önce açıkça ortadaydı.

Ermenistan tarafı, Azerbaycan’ın başarılı askeri operasyonunun ardından ise alternatif yolun Ermenistan kısmının yapımına başladıklarını ilan ettiler ve Laçın’da işgal döneminde yerleştirilen Ermenilerin 25 Ağustos’a kadar bölgeyi terk etmeleri gerektiği talimatını vermek zorunda kaldılar. Bu tarihte aynı zaman Rus barış birliklerinin de Laçın’dan çıkması planlanıyor.

- Provokasyon kaynağı bölgedeki Ermeni silahlılar

10 Kasım bildirisinin 4. maddesine göre, Rus barış birliklerinin bölgeye girmesine paralel olarak bölgedeki Ermeni silahlıların çıkartılması gerekiyordu. Fakat Ermenistan tarafı bu maddeyi ihlal ederek Ermeni silahlıları bölgede tutmaya devam etti. Öyle anlaşılıyor ki Ermenistan tarafı bunu alışılmış bir durum haline getirmeyi arzuluyor.

Bölgede iki çeşit Ermeni silahlı birliği bulunmaktaydı: Ermenistan devletinin askerleri ve Karabağ Ermenilerinin silahlıları ki Azerbaycan devleti bunları yasa dışı silahlı birlikler olarak tanımlıyor. Ermenistan uzun süre bölgede kendi askerlerinin olduğunu inkar etmiş olsa da Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in sert açıklamalarından sonra bunu kabul etmek zorunda kaldılar.

Cumhurbaşkanı Aliyev, temmuz ayında Rusya Savunma Bakanlığı üst düzey yetkilisinin haziran ayına kadar Ermeni silahlılarının bölgeden çıkartılması için söz verdiğini fakat bu sözün yerine getirilmediğini bildirdi. Bu açıklamadan sonra Ermenistan Ulusal Güvenlik Konseyi Başkanı Armen Grigoryan eylüle kadar Ermenistan askerlerinin çıkartılacağını fakat Karabağ’da silahlı Ermenilerin kalacağını bildirerek 10 Kasım bildirisinin maddesini ihlal etmekte ısrar ettiklerini gösterdi.

Azerbaycan ordusunun İntikam Operasyonu’ndan sonra Ermenistan Bakanlar Kurulunda konuşma yapan Nikol Paşinyan ise Rus barış birliklerinin geçici olarak bulunduğu Azerbaycan’ın Karabağ bölgesinden Ermeni ordusunun çıkartılmamasını iki nedene dayandırdı: Birincisi, Azerbaycan’ın bölgedeki Rus barış birliklerine uluslararası bir görev belgesinin verilmesine karşı çıkması. İkincisi, hangi maddeleri ihlal ettiğini açıklayamasa da Azerbaycan’ın 10 Kasım bildirisinin bazı şartlarını ihlal ettiği iddiası.

Paşinyan’ın bu açıklaması 10 Kasım bildirisinin açık şekilde Ermenistan tarafından ihlal edilmesinin itirafı anlamına geliyor. Zira bu açıklama şimdiye kadar Ermeni silahlılarının bölgeden çıkartılmamasının bildiriden bağımsız olarak Ermenistan tarafından bir pazarlık unsuru olarak kullanıldığının göstergesidir. Paşinyan’ın ileri sürdüğü yukarıdaki iki neden bildiride yer almazken, Ermeni silahlılarının çıkartılması açıkça yer alıyor.

Paşinyan, ayrıca Azerbaycan’ın Batısı ile Nahçıvan arasında yol vermeye hazır olduklarını fakat bunun daha kısa olan ve inşası yüzde 57 oranında tamamlanan Cebrayıl-Zengilan-Nahçıvan değil de Azerbaycan-Gürcistan sınırındaki Kazak ile Nahçıvan arasında olmasını istediklerini söyledi.

Cebrayıl-Zengilan-Nahçıvan yolunun yapımına İran da karşı çıkıyor ve bu durum da Ermenistan’ı cesaretlendiriyor. Ermenistan ve İran Zengezur koridoruna sadece karşı çıkmıyor, her iki ülke Zengezur koridoruna karşı güney-kuzey hattını da gerçekleştirmek için çalışmalar da yürütüyor. Fakat bu hattın maliyetinden ötürü başarılı olması beklenmiyor. Diğer taraftan esasında bu durumdan 30 yıllık izolasyonunun devam edeceği Ermenistan zararlı çıkacaktır.

Görüldüğü üzere, İkinci Karabağ Savaşı sonrası imzalanan üçlü bildiri konusunda Ermenistan üzerine düşen sorumlulukları yerine getirmemektedir. Büyük umutlar beslenen bildirinin maddelerine ilişkin Ermeni tarafının somut adımlar atmaması neticesinde bölgesel barış tehdit altında. Bu nedenle de Azerbaycan güç kullanmak zorunda kalıyor ve Ermenistan ancak bundan sonra harekete geçiyor. Nitekim 3 Ağustos’ta düzenlenen operasyonun ardından Ermenistan apar topar askerlerini bölgeden çıkardı ve alternatif yolun yapımına başladı. Ancak bu tutumunun aksine Ermenistan’ın üzerine düşen görevi ivedilikle yerine getirmesi bölgesel barış için elzemdir.

***

[Dr. Cavid Veliyev, Uluslararası İlişkiler Analizler Merkezi]

* Makalelerdeki fikirler yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editöryal politikasını yansıtmayabilir.