Ayrı yazılan birleşik kelimeler nelerdir? Ayrı yazılan birleşik kelime örnekleri

Temel olarak dil bilgisine göre iki kelime birleşirken ses olayı yaşıyorsa, kip eklerini alıyorsa, ikinci kelime anlamını değiştiriyorsa ve bunun gibi istisnai durumlar yaşanıyorsa kelime birleşik yazılır. İki kelime birleşik kelime oluştururken ses olayı dışında anlam bakımından değişiklik yaşanmıyorsa ayrı yazılır. Ancak her iki sözcüğün anlamını yitirmesine gerek yoktur. Türk Dil Kurumuna göre ayrı yazılan birleşik kelimeler için çeşitli kurallar bulunmaktadır. Ayrı yazılan birleşik kelimelerin kuralları nelerdir?

Ayrı yazılan birleşik kelimeler nelerdir?

Dilimizde birleşik kelimeler ayrı ya da bitişik olarak yazılabilir. Ayrı mı yoksa birleşik mi yazılacağını ayırt edebilmek için bazı kurallar bulunuyor. Bu kurallar sayesinde aralarındaki ayrımı yapmak mümkündür. Kelimelerin yazımı ile ilgili Türk Dil Kurumunun belirlediği kuralları şöyle sıralayabiliriz:

1. "Etmek, olmak, eylemek, edilmek, olunmak" gibi yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiillerde ilk kelimede ses olayı yaşanmıyorsa ayrı yazılır.
2. Kelimelerden hiçbiri ya da sadece ikinci sözcük anlam değişikliğine uğramıyorsa kelime ayrı yazılır:
   • Hayvan çeşitlerinde birinin ismiyle kuruluyorsa ayrı yazılır.
   • Bitki çeşitlerinden birinin ismiyle kuruluyorsa ayrı yazılır.
   • Nesne, eşya, alet isimleriyle kurulan kelimeler ayrı yazılır.
   • Yol ve ulaşım ile ilgili terimler içeren kelimeler ayrı yazılır.
   • Durum, olgu ve olay belirten kelimeler ayrı yazılır.
   • Bilim ve bilgi sözcükleriyle oluşan kelimeler ayrı yazılır.
   • Yuvar ve küre kelimeleriyle oluşan sözcükler ayrı yazılır.
   • Yiyecek ve içecek adları olan kelimelerle oluşanlar ayrı yazılır.
   • Gök cisimlerini ifade eden adlar ayrı yazılır.
   • Organ ve organ yerine geçen sözcüklerle oluşan kelimeler ayrı yazılır.
3. Zaman belirten kelimeler birleşik kelimeler ayrı yazılır.
4. Benzetme içererek insanların özelliklerini anlatmaya yarayan bitki, hayvan ve nesne adı içeren kelimeler ayrı yazılır.
5. "-r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en" sıfat-fiil ekleriyle oluşturulan tamlamalar ayrı yazılır.
6. Renk kelimesi ve renk ifade eden kelimelerden bir tanesinin adıyla kurulan isim tamlaması şeklindeki renk adları ayrı yazılır.
7. Renk tonunu belirlemek adına kullanılan renkten önce gelen sıfatlarla oluşturulan kelimeler ayrı yazılır.
8. Yer isimlerinde kullanılan "doğu, batı, kuzey, güney, aşağı, yukarı, orta, iç, dış, uzak, yakın, kuzeydoğu, güneybatı" gibi kelimeleri ayrı yazılır.
9. Şahıs adlarından oluşan "mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe" gibi yer adlarında sondaki unvanlar hariç şahıs isimleri ayrı yazılır.
10. "Dış, iç, sıra" sözleriyle oluşturulan birleşik sözcükler ayrı yazılır.
11. Somut bir şekilde yer belirten birleşik kelimeler ayrı yazılır.
12. "Alt, üst, arka, yan, karşı, iç, dış, büyük, küçük, sağ, sol" çiftlerinin başa getirilmesi ile oluşturulan birleşik sözcükler ayrı yazılır.

Ayrı yazılan birleşik kelimelere örnekler

TDK ayrı yazılan birleşik kelimeler tablosu için hazırlanan bazı örnek kelimelerle bu kuralları pekiştirebiliriz. Bu kurallar göre birleşik olup ayrı yazılması gereken kelimeler ile örnekler oluşturabiliriz:

1. Etmek, eylemek, olmak, edilmek gibi yardımcı fiillerle kurulanlar
   Rica etmek, var olmak, niyaz eylemek, farz etmek, arz etmek, yok olmak.

2. İki kelime de anlamını koruyorsa ve ya ikinci kelime kendi anlamını koruyorsa:

• Hayvan çeşitlerinden biri ile oluşturulanlar,
  Ssaka kuşu, at sineği, uğur böceği, dil balığı, kedi balığı

• Bitki çeşitlerinin ismiyle oluşturulanlar,
  Isırgan otu, güzelavrat otu, dut kurusu, elma şekeri, kuru kayısı, yer elması, yaban mersini

• Nesneler, cihaz ve eşya isimleriyle oluşturulanlar,
  Tuz ruhu, ay taşı, masa saati, dolma kalem, yapma çiçek

• Yol ve ulaşım ile ilişkili sözcükler,
  Kara yolu, deniz yolu, demir yolu

• Bilim ve bilgi sözcükleri ile kurulan sözcükler,
  Dil bilimi, dil bilgisi, ses bilgisi, yer bilimi

• Organlarla ilgili kelimelerle kurulan sözcükler,
  Elmacık kemiği, yüzük parmağı, safra kesesi, böbrek taşı

3. Renk sözcüğü kullanılan ve renk belirten birleşik kelimeler:
   Somon rengi, gece mavisi, açık yeşil, koyu kırmızı

4. Yer isimlerinde kullanılan doğu, batı, kuzey, güney kelimeleri ile oluşturulan birleşik sözcükler:
   Kuzey Amerika, Orta Asya, Orta Doğu

5. Dış, iç, sıra sözcükleri ile oluşturulacak birleşik kelimeler:
   Sıra dışı, ahlak dışı, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra