Büyük ünlü uyumu nedir? Büyük ünlü uyumu kuralına uyan ve uymayan kelimelere örnekler

Bir diğer adı kalınlık ve incelik uyumu olan büyük ünlü uyumunda, önemli bir ana kural bulunur. Bu kural ince ve kalın ünlü sesler ile alakalıdır. İnce bir ünlü ile başlayan kelimelerde diğer ünlülerin de ince olması gerekir. Kalın ünlüler için de aynı kural geçerlidir. Bu kural dilbilgisinde büyük ünlü uyumu kuralı olarak bilinir.

Büyük Ünlü Uyumu Nedir?

Dilimizde toplamda sekiz ünlü harf bulunur. Büyük ünlü uyumu tablosu bu sekiz ünlü harften meydana gelir. Bu harfler kalın ve ince olmak üzere toplam iki gruba ayrılır.

• e, i, ö, ü harfleri ince ünlü olarak tanımlanırken
• a, ı, o, ü harfleri ise kalın ünlü olarak tanımlanır.

Dilimizde önemli bir kavram olarak karşımıza çıkan büyük ünlü uyumu, bu harflerden yola çıkarak incelenir.

Bir kelimenin büyük ünlü uyumuna uygun olması için, kalın ünlü harflerle başlıyorsa diğer ünlülerin kalın, ince ünlü harflerle başlıyorsa diğer ünlülerin ince olması gerekir. Bu şekilde ortaya büyük ünlü uyumu kuralı çıkar. Dilimizde her Türkçe kelimenin bu kurala uyma şartı vardır.

Büyük Ünlü Uyumunun Özellikleri

Büyük ünlü uyumu kodlamasında kelimenin ilk hecesi incelenir. Kelimenin ilk hecesindeki ünlü sesin kalın mı yoksa ince ünlü ile mi başladığı önemlidir. Kalın ünlü ses ile başlayan kelimelerde sonraki ünlülerin de kalın olması şartı aranır. Aynı şekilde ince ünlü ses ile başlayan sözcüklerde de sonraki ünlü seslerin ince olmasına dikkat edilir.

Bir kelimede hem kalın hem de ince ünlü harfler bulunuyorsa büyük ünlü uyumundan bahsedilmez. Büyük ünlü uyumunun birtakım özellikleri vardır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Türkçe kelimelerde büyük ünlü uyumu kuralı aranırken yabancı kelimelerde bu kural geçerli değildir.
• Tek heceli ve birleşik kelimelerde de büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.
• Kelimelerin sonuna eklenen -leyin, -yor, -gil, -ken gibi ekler bu kuralı bozar.
• Büyük ünlü uyumu kuralını bozan bazı sözcükler mevcuttur. Anne sözcüğü başta olmak üzere; elma, dahi veya şişman gibi sözcükler kurala aykırıdır.

Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler

İnce ve kalın ünlü sesler olmak üzere toplam iki kritere bağlı olan büyük ünlü uyumuna aşağıdaki örnekleri vermek mümkündür:

• Kalın ünlü seslerden oluşan kelimeler: Kelimenin ilk hecesinde ve devamında “a, ı, o, u” kalın sesli harfler varsa büyük ünlü uyumuna uyar. Örneğin “karanlık” kelimesini ele alalım. İlk hecesi “ka”, ikinci hecesi “ran”, üçüncü hecesi “lık”’tan oluşmaktadır. Her üç hecede de kalın ünlü ses mevcuttur. Buna benzer diğer örnek sözcükler ise kapıcı başta olmak üzere; ağaç, kutu, kurnazlık, dağınık, olumlu, doktor, umut, acı, yoğurt, eldiven, kazak, yaprak, atkı, çanak gibi olabilmektedir.
• İnce ünlü seslerden oluşan kelimeler: Kelimenin ilk hecesinde ve devamında “e, i, ö, ü” ince sesli harfler varsa büyük ünlü uyumuna uymaktadır. Örneğin “sevgili” kelimesini ele alalım. İlk hecesi “sev”, ikinci hecesi “gi”, üçüncü hecesi “li”den oluşmaktadır. Her üç hecede de e, i gibi ince ünlü sesler mevcuttur. Buna benzer diğer örnek sözcükler ise bedel başta olmak üzere; ücret, büyük, simit, sözlük, sistem, gündem, ütü, pekmez, üzüm, pense, enerji, üzüntü, lise, öğretmen, etiket, silgi gibi olabilmektedir.
• Ayrıca Ankara başta olmak üzere; Eskişehir, Duygu, Hasan, Mehmet, Türkiye, Ukrayna, Bursa, Yalova, Marmara gibi bazı özel adlar da bu kurala uymaktadır.

Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler

Büyük ünlü uyumuna uyan kelimeler olduğu gibi uymayan kelimeler de vardır. Bu kelimelerden ise şu şekilde bahsetmek mümkündür;

• “Bir kilo patates alıp eve gel dedi.” cümlesindeki “patates” kelimesi hem ince hem de kalın ünlü ses barındırdığından büyük ünlü uyumuna uymaz.
• “Annem beş tane yumurta alıp gel dedi.” cümlesindeki “tane” kelimesi yine aynı şekilde hem ince hem de kalın ünlü ses barındırdığından büyük ünlü uyumuna uymaz. “Tane” kelimesindeki “a” harfi kalın ünlü grubuna girerken diğer “e” harfi ise ince ünlü ses grubuna girer.
• Otomobil, nişasta, sabahleyin, katmer, sela, şelale, sincap, mazeret, animasyon, basiret, sinema, kalem, selam gibi kelimeler de aynı şekilde büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelere örnek sayılabilir.

Büyük Ünlü Uyumu Aranmayan Kelimeler

Başka dillerden dilimize çevrilen birçok kelime vardır. Bu kelimeler sonradan Türkçeye girdiği için büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz. Örnek vermek gerekirse eski dönemlerde ilim kitaplarında “uyum” anlamına gelen “fesahat” kelimesi kullanılırmış. Bu kelime sonradan dilimize “ahenk” kelimesi olarak çevrilmiştir. Ahenk kelimesinin kökeni Farsçadır.

Yine aynı şekilde Farsça olan “badam” kelimesi, Türkçeleştirilerek “badem" olmuştur. Kökeni İtalyanca olan “gazzetta” kelimesi de dilimize “gazete” olarak çevrilmiştir.

Ziyaret, tiyatro, viraj, ceylan, fidan, hamsi, çiroz, pehlivan, dükkân, model ve benzeri kelimeler alıntı olduğundan bu kelimelerde de büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz. Saat, taş gibi tek heceli kelimelerde ve açıkgöz, çekyat gibi birleşik kelimelerde de bu kurala bakılmaz.