Düşünsel yönü baskın olan deneme yazıları, Avrupa edebiyatında Fransız deneme ustası olarak nitelendirilen Montaigne ile bütünleşmiştir. Bu düzyazı türünün en önemli özellikleri arasında yazarın ifadelerini kanıtlama zorunluluğunun olmaması yer alır. Dolayısıyla deneme yazılarının kişisel ve özgün görüşleri ifade ettiği söylenebilir. Ayrıca mektup, köşe yazısı ve sohbet gibi türlerle karıştırılsa da deneme yazılarının kendi kurallarının olduğu hatırlatılmalıdır. Bu nedenle deneme yazısı oluşturmak isteyen kişilerin bu yazı türünün özelliklerine, tarihçesine, yazım kurallarına ve konularına hakim olmasında fayda vardır.
Bir sözcüğün birden fazla anlamı olabilirken, deneme de bu sözcüklerden biri olarak belirtilebilir. Çünkü TDK kapsamında deneme sözcüğünün 3 temel anlamı mevcuttur. Bunların ilk iki tanesi de "denemek işi, sınama" ve "taslak durumunda olan, son biçimini almamış" şeklinde belirtilebilir. Deneme sözcüğünün üçüncü tanımı ise "Deneme ne demek edebiyat?" sorusu ile ilişkilidir. Söz edilen bu sözcüğün edebiyat alanındaki terim anlamı; herhangi bir konuda kişisel ve yeni görüşlerle bezenmiş bir anlatım içinde sunulan düzyazı türü olarak belirtilebilir.
Sözcük olarak ne anlama geldiği sıklıkla araştırılan denemenin nasıl bir düzyazı türü olduğu da pek çok kişi tarafından merak edilir. İlköğretim döneminden itibaren karşılaşılan deneme; bir kişinin herhangi bir konu üzerine düşünce, duygu ve görüşlerini paylaştığı yazılardır. Dolayısıyla temelde deneme türündeki yazıların yeni ve kişisel görüşleri içerdiği söylenebilir. Bununla beraber kesin hükümlere varmadan oluşturulan deneme yazılarının samimi bir üslupla yazıldığı belirtilebilir.
Pek çok bağlamda yazılabilen deneme yazıları, türü ve üslubu bakımından farklı düzyazı türleri ile karıştırılır. Deneme yazılarının nasıl yazılacağının merak edilmesinin temel nedeni de budur. Dolayısıyla bu yazı türünün nasıl oluşturulduğu açıklanmadan önce denemeyi diğer türlerden ayıran özelliklere değinilmelidir. Paylaşımcı ve samimi bir üslup ile yazılan denemeler bu bakımdan sohbet, fıkra ve eleştiri yazıları ile karıştırılabilir. Ancak denemenin temel özellikleri keşfedildiği zaman bu yazıların diğer türler ile karıştırılma riski azalabilir. Bu bağlamda denemenin temel özellikleri şu şekilde sıralanabilir;
Farklı düşünceleri yansıtabilen deneme yazılarının hangi konularda yazılabildiği sıklıkla araştırılır. Bunun temel nedeni ise denemenin aslında oldukça farklı bağlamlara hitap edebilmesidir. Deneme denildiği zaman hemen akla gelen Montaigne; yazılarını oluştururken düşüncelerini kanıtlama hedefi olmadığını, kendi görüşlerini yazılarına yansıttığını ve okuyucularının kendisine hak vermesini ya da onu yargılamasını istemediğini belirtmiştir. Montaigne'in bu sözlerinden de anlaşıldığı üzere deneme yazıları herhangi bir gerçeği kanıtlama zorunluluğu olmadan farklı konular üzerine yazılabilir.
Geçmişte deneme yazılarına "muhasebe" isminin verildiği de bilinir. Bu detay da deneme yazı türlerinin kişisel görüşlere toplumsal konulardan daha yakın olduğunu düşündürür. Yani kişisel konular, iç hesaplaşmaları ve soyut dünyalar; deneme yazılarının konularından olabilir. Tek bir spesifik konusu olmayan deneme yazıları, yazarın özgürce seçtiği herhangi bir konuda yazılabilir. Dolayısıyla önemli olan husus, yazarın deneme konusunu seçerken görüşlerini belirtmek istediği ve düşünsel sürecine dahil ettiği bir konuyu tercih etmesidir. Çünkü bu şekilde yazarın aniden aklına gelen bir konuda bile düşünsel yanı baskın olan öğretici bir deneme yazısı oluşturması mümkündür.
Yazarların deneme yazısı oluştururken tek bir konuya bağlı kalma zorunluluğunun olmadığı bilinir. Bu nedenle deneme yazıları, insanların görüşlerini belirtecekleri herhangi bir konuda yazılabilir. Hayat, doğa, insan, din ile ilişkili deneme yazıları oluşturulabilir. Deneme yazılarının temelinde yer alabilen diğer konular ise şu şekilde belirtilebilir;
Geçmişte muhasebe olarak adlandırıldığı ve kalem tecrübesi şeklinde nitelendirildiği bilinen deneme yazılarının pek çok örneği mevcuttur. Avrupa edebiyatında bu düzyazı türünün Fransız deneme ustası olan Montaigne ile başladığı bilinir. Türk edebiyatında ise deneme yazılarına hayat veren yazarlara Servet-i Fünun Dönemi'nde rastlandığı belirtilebilir. Bu yazı türünün Türk edebiyatı kapsamında hızla geliştiği sürecin ise Cumhuriyet Dönemi'ne denk geldiği söylenmelidir. Bu düzyazı türünün Türk edebiyatı kapsamındaki örnekleri şu şekilde sıralanabilir;
Yukarıda belirtilen eserler dikkate alındığı zaman deneme örnekleri edebiyat kapsamında oldukça çeşitlidir demek mümkündür. Bununla birlikte Türk edebiyatına değerli eserler kazandırmış olan ünlü deneme yazarları da aşağıdaki gibi sıralanabilir;
Anı, makale, köşe yazısı ve sohbet gibi yazı türleri ile benzerlik taşıyan denemenin nasıl yazıldığı merak konusudur. Çünkü bu düzyazı türünün pek çok konuda yazılabilmesi "Deneme yazmanın temel kuralları nelerdir?" sorusunu akla getirir. Dolayısıyla ilk olarak bu türde bir yazı oluşturulurken göz önünde bulundurulması gereken deneme yazım kuralları sıralanmalıdır. Bu kurallar ise aşağıdaki gibidir;
Yukarıda belirtilen hususlar, deneme yazılarının temel özellikleri ve üslubu düşünülerek sıralanan kurallardır. Ancak bununla birlikte bir deneme yazarında bulunması gereken özellikler de mutlaka belirtilmelidir. Bu bağlamda yazarların bakış açıları bakımından "Deneme yazarken nelere dikkat edilmeli?" sorusuna aşağıdaki yanıtlar sunulabilir;
Pek çok kişi deneme türünün yazım kurallarının yanı sıra bu türde bir yazı oluşturmaya nasıl başlayacağını da sorgular. Çünkü son derece farklı konularda yazılabilen denemeler, çeşitli bağlamlara yönelik olabilir. Ancak bir deneme yazısı oluşturmak isteyen kişilerin takip edebilecekleri belli başlı adımlar mevcuttur. Bunlar ise aşağıdaki gibi sıralanabilir;
Birbirinden farklı konularda yazılabilen denemeler için felsefeyle ilişkili olan hususlar da uygun birer konu oluşturur. Nitekim denemenin düşünsel yönünün baskın olması ve kişinin kendi iç hesaplaşmasından ortaya çıkan görüşleri yansıtması, bu düzyazı türünün felsefi kavramlarla ilişkili olduğunu düşündürür. Dolayısıyla felsefe denemesi yazılırken bu düzyazı türünün özellikleri dikkate alındığı takdirde pek çok konuya değinilebilir. Ahlak, mantık, varoluşçuluk felsefesi gibi alanlarda insan, hayvan, bitki, toplum ya da duygular üzerine felsefe denemeleri yazılabilir. Bu gibi konularda felsefe denemesi yazılırken ise felsefe akımlarına, kavramlarına, görüşlerine ve tarihçesine hakim olunması mühimdir.
Felsefe denemesi yazılırken konunun net bir şekilde belirlenmesi de önem taşır. Nitekim daha sonra bu konu üzerinden belirtilecek olan önermeler ve ifadeler için düşünsel süreç başlatılır. Bu gibi yazılar oluşturulurken dikkat edilmesi gereken mühim bir husus da yazarın felsefi konuya yönelik fikirlerini dayatma yoluyla değil, samimi ve özgün bir üslupla okuyucuya aktarmasıdır.
Belli kurallara uyulduğu takdirde çok çeşitli konularda deneme yazılabilir. Söz edilen bu türde bir yazı oluşturmak isteyen bireyler, kendi görüşlerini ifade etmek istedikleri alanlara yönelmelidir. Bu bağlamda "Deneme nasıl yazılır örnek var mıdır?" sorusunu yanıtlayan pek çok esere göz atılabildiği hatırlatılmalıdır. Deneme yazmadan önce okunabilen ve bu düzyazı türünü temsil eden ünlü eserlerden bazıları aşağıdaki gibidir;