Chris Baraniuk
Teknoloji muhabiri
Bugün marketlerden aldığımız elmaların vatanı büyük ihtimalle Orta Asya'dır.
Kazakistan'da bu elmalar ormanda yetişiyor ve daha farklı türlerini dünyaya yaymak için çalışmalar sürüyor.
2013'te dünyada toplam 80 milyon ton elma üretildi. Bunun yarısı Çin'de üretilmişti. ABD'de elma piyasasının değeri toptan satış fiyatıyla toplam 4 milyar doları buluyor.
Bazıları Kazakistan ormanlarında keşfedilmeyi bekleyen daha çok sayıda iyi elma türleri olduğuna inanıyor. Elmanın atası olarak bilinenMalus siversii'nin kökeni Orta Asya'ya dayanıyor. Kazak ormanlarında hala bu elma yetişiyor. Ayılar elmaları yiyip tohumlarını dışkı yoluyla farklı bölgelere yayıyor.
ABD ve İngiltere'den keşifABD Tarım Bakanlığı'ndan (USDA) bitki uzmanı Phil Forsline yeni elma türleri bulmak amacıyla 1993'te bu ormanları keşfe gitmişti.
100 yaşındaki Almatılı bir botanist eşliğinde geziler yapıldı. Forsline 1995 ve 96'da bir ekip eşliğinde tekrar gitti. Amaç, mümkün olduğunca farklı elma tohumları toplamaktı. Bu sırada her birinin tadına bakılıyor, rengi, dokusu, yetiştiği habitat konusunda notlar alınıyordu. Yanlarında taşıdıkları GPS cihazlarıyla her tohumun net konumunu belirleyip kayda geçiyorlardı.
"Sanki cennet bahçesi gibiydi” diyor Forsline. "Çapı 25 mm'den 75 mm'ye kadar değişen elma çeşitleri vardı.”
Bazıları fazla ekşiydi, bazıları marketlerdeki elmaların tadındaydı. Bazılarında ise belirgin bir ceviz, anason ya da meyankökü tadı vardı. Arıların hangi bitkilerin polenlerini elma çiçekleriyle döllediğine bağlı olarak her elmanın tadı ve kokusu farklı olabiliyor.
Bu ayrı keşiflerde USDA için toplam 1000 ağaçtan 130 binden fazla tohum toplandı. Bunlar New York'taki bir tohum bankasında tutuluyor.
Kazakistan ormanlarında elma keşfine çıkan sadece USDA ekibi değildi. İngiltere'nin Hampshire bölgesinde 40 yıldır elma üreten John Selborne 2010'da Kazakistan'ın başkenti Almatı yakınlarındaki Tanrı Dağları'nda ormanları dolaştı.
DERGİ - Dünyanın en nadir 9 bitkisiDERGİ - Hangi yemeğe hangi patates?Selborne bu ormanlarda elma ağaçlarının en yaygın bitki olduğunu, bazı elmaların tadını iğrenç, bazılarını ise çok lezzetli bulduğunu söylüyor.
Yeni elma türleriBazı elmaların hiçbir hastalık taşımaması, bazılarının çok kurak bölgelerde bile yetişiyor olması Forsline gibi onun da dikkatini çekmiş.
Yani sadece tatları bakımından değil, hastalığa ve kuraklığa karşı dirençli elma türlerinin belirlenmesi bakımından da önem taşıyor bu keşifler.
Minnesota Deneysel Tarım İstasyonu'ndaHoneycrispadlı bir elma türü üretildi. Tatlı, sert ve sulu bu elma diğer elmaların iki katı fiyata satılsa da 2014'te Amerika'nın en çok satan üç elma türü arasında yer alıyordu.
Minnesota Üniversitesi'nden Jim Luby bu ekibin içinde yer alıyor. "Kazakistan'daki elmalarda keşfettiğimiz ilginç özellikler var.Bunlardan biri bazılarının mantar ve diğer bazı elma hastalıklarına karşı dirençli olması” diyor. Her bahar Luby ve ekibi elma ağaçlarına tek tek elleriyle polen yayıyor.
Elma çiçekleri tek tek sarılarak böcekler ve arılar tarafından polen taşınması önleniyor. Haftalar süren bu süreç sonunda üretilen elmalardan elde edilen tohumlar sonbaharda toplanıp ekiliyor ve bunlar 5-8 yıl içinde kendi meyvelerini üretebiliyor.
Bu işin ticaretini yapanlar açısından oldukça pahalı bir iş bu. 4 bin metre karelik bir alanda bu tür elma ağaçları yetiştirmek için 30 bin dolar harcamak gerekiyor.
Luby, meyvedeki her bir kimyasalın ayrıştırılıp incelenmesi yoluyla daha hızlı sonuç alınabileceğini söylüyor. Bu işlemlerde de Kazak elmalarına başvurulacak.
Ancak USDA bu elmaların ekşi cinslerinin elma şarabı yapılarak da değerlendirileceğini düşünüyor. Bu konuda daha fazla araştırma yapılması planlanıyor.
Kazak Aport elmasıAyrıca bazı Kazak yatırımcılar da yerel ürünlerini değerlendirmeye çalışıyor.Aport elmasıolarak anılan ve ülkede çok sevilen elma türü bir Rus elmasıyla çaprazlanarak üretiliyor. Her biri bir kilogramı bulabilen bu elmaların üretimi Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla sekteye uğramış.
Son yıllarda iki yeni yerel girişimci, küçük bir elma bahçesinden elde ettiği ürünleri sosyal medya üzerinden pazarlıyor. Satışlar çok iyi gittiğinden bahçelerini genişletmeyi planlıyorlar.
Ortaklardan Timur Takabayev Aport elmasının ancak 800-1200 metre yükseklikte yetişmesi ve sezon sonunda toplanması yoluyla o tadın yakalanabileceğini, başka yerlerde yenilmez yabani elmalara dönüşeceğini söylüyor.
"Sovyetler Birliği yıkıldıktan sonra, villa yapmak üzere çoğu elma bahçesi kesildi. O yükseklikteki araziler makbul görülüyordu. Şimdi çok az elma bahçesi kaldı. Bizimkiler de onlardan biri” diyor Takabayev.
Aport elmasının Kazakistan dışında da sevileceğine inanıyor ve AB'ye ihracat lisansı almaya çalışıyorlar.
Diğer yabani elmaların bulunduğu alanlar ise hayvancılık yapanlar tarafından kullanılıyor bugün. Forsline bunun elmanın habitatını tahrip ettiğini belirterek "İyi ki 1990'larda gidip o tohumları toplamışız. Bugün bütün insanlık kullanabilecek onları. Gen bankası da bu işe yarıyor zaten. Uzun vadede kullanılmak üzere” diyor.
Bu araştırmalar ve yerli girişimciler sayesinde belki de Kazakistan'ın muhteşem elma türleri yeniden üretilmeye ve yaygınlık kazanmaya başlayacak.
Bu makaleninİngilizceaslınıBBC Futuresayfasında okuyabilirsiniz.Dergideki diğer makalelereburadan ulaşabilirsiniz.