Hâl ekleri cümle içinde kullanılan bir ismin hangi durumda olduğunu ve cümlenin bağlamıyla beraber taşıdığı anlamı ifade eden eklerdir. Bu ekler ismin durumunu ve hâlini belirtmek için kullanılır. Hâl ekleri; eklendikleri sözcüklerin cümlede yerini, durumunu, yönelimini, sahipliğini veya ilişkisini belirten dilbilgisi ögelerindendir.
Türkçe sondan eklemeli bir dil olup yapısında sözcük köklerine getirilen pek çok ek barındırır. Türkçenin önemli dil yapılarından olan ekler sözcük köklerine getirilerek kelimenin anlam, yapı ve kullanımlarını değiştirirler. Türkçede sözcükler arasında anlam ilişkileri kuran veya yeni bir anlam kazandıran ekler yapım ve çekim olmak üzere ikiye ayrılır:
Hâl ekleri de isim ve isim soylu sözcüklere eklenen isim çekim eklerindendir. Yani pek çok kez cevabı merak edilen “hâl ekleri yapım eki midir?” sorusunun cevabı hâl ekleri eklendiği sözcüklere yeni bir anlam kazandırmadığından dolayı yapım eki değil çekim ekidir.
İsmin hâl ekleri, isim veya isim soylu sözcüklere gelerek cümle ögeleriyle beraber eylem ve özne arasında anlamca bağlantı kurar. Hâl durum ekleri olarak da bilinen hâl ekleri; yalın, belirtme, yönetme, bulunma, ayrılma, eşitlik, vasıta ve ilgi hâli olarak 8 ana başlıkta listelenir:
İsim veya isim soylu sözcüklerin hâl eki almamış hâlidir. Bu sözcüklerin hâl eki dışında çokluk eki, iyelik eki gibi ekleri alması sözcüğün yalın durumunu değiştirmez.
Belirtme veya yükleme hâli ekleri “-ı, -i, -u, -ü” ekleridir. Bu ekler isim ve isim soylu sözcüklere gelerek kullanıldıkları cümlenin belirtili nesnesi olurlar. Belirtme veya yükleme hâli eki, ismin i hâli olarak da isimlendirilir. Belirtili nesne kullanıldıkları cümlenin eylemine “neyi” sorusu sorularak bulunur.
İsmin e hâli olarak da bilinen yönelme hâli ekleri “-a, -e” ekleridir. Bu ekler isim ve isim soylu sözcüklere gelerek kullanıldıkları cümlede dolaylı tümleç veya yüklem görevi görürler. Bu eki alan sözcükler cümledeki eylemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı işaret ederler. Kullanıldıkları cümlede dolaylı tümleç görevi üstlenen yönelme hâli eki almış bu sözcükler, eyleme sorulan “neye, kime, nereye” sorularının cevabıdır.
İsmin -de hâli olarak da bilinen bulunma hâli “-dA/-dE” ekiyle yapılır. Ünsüz sertleşmesine göre “-ta/-te” de olan bu eki alan sözcükler; kullanıldıkları cümlede eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut bir kavramı bildirir. Genellikle cümlede dolaylı tümleç görevi üstelenen bu sözcükler “kimde, nede, nerede” sorusuna cevap verirler.
Ayrılma, uzaklaşma, çıkma veya ismin -den hâli gibi pek çok isimle adlandırılan ayrılma hâli “-dAn/-dEn” ekiyle yapılır. Ünlü uyumu ve ünlü sertleşmesi kuralına göre “-tan/-ten” şeklini de alan bu ek, eklendiği sözcüğün cümlede dolaylı tümleç görevini üstlenmesini sağlar. Bu eki alan sözcükler kullanıldığı cümlenin eylemine sorulan “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.
Ekvatif olarak da bilinen eşitlik hâli “-ca/-cE” ekleridir. Bu ekler ünsüz sertleşmesi nedeniyle “-ça/-çe” veya büyük ünlü uyumu nedeniyle de e harfi a’ya dönüşebilir. Bu ekler eklendikleri sözcüklere eşitlik, benzerlik, birliktelik gibi anlamlar kazandırır. Eşitlik eki bazen eklendiği sözcüğe gibi, benzer anlamı katarken bazen de miktarı vurgulamak amacıyla çoğul ekiyle birlikte kullanılır. Bu eki alan sözcükler kullanıldıkları cümlenin zarf tümleci veya yüklemi olurlar.
Bu hâl “ile” edatının sözcükle birleşik şekilde yazılan hâlidir. Eklendikleri sözcüğe birliktelik, durum veya vasıta anlamlarını katan bu ekler; ünsüz ile biten sözcüklerde -le, ünlü ile biten sözcüklerde ise -yle şeklinde eklenir. Birliktelik anlamı katan vasıta eki cümlede eylemin kim ile gerçekleştirildiğini belirtir. Durum anlamını katan vasıta eki ise eylemin nasıl veya ne zaman gerçekleştiğini belirtir. Eylemde sözü geçen cismin bir araç olarak kullanıldığını belirtmek amacıyla kullanılan vasıta eki ise eklendiği sözcüğe vasıta anlamını kazandırır.
İsim veya isim soylu sözcüklerin sonuna -Xn (-ın, -in, -un, -ün) eklerinin eklenmesiyle nesnenin veya varlığın kime ait olduğunu bildiren hâldir. İsim tamlamalarında tamlayan görevindeki sözcüklere eklenen bu ek, belirtili isim tamlaması oluşturduklarından dolayı tamlayan eki olarak da adlandırılır.