TENEKE HAYATLAR
Futbolun kalbi onların coğrafyasında atıyor bugünlerde. Ama sambacı diyarının başka bir yüzü de var. 2014 Brezilya Dünya Kupası'nda, sanın içinde sportif mücadele, dışında protesto var. Protestoların kalbi ise Brezilya'nın "Teneke mahalleleri" favelalar.
Favelalar... Görünmeyen, saklanan, yokmuş gibi davranılan kupanın öteki Brezilyası... Buralarda yaşam zor ve suç üzerine kurulu. Hayata tutunmanın yolları belli. O dünyada ya katil, ya uyuşturucu kaçakçısı, ya da futbolcu olacaksın...
Mehmet ARSLAN - Serhan ASKER / BREZİLYA
DÜNYA Kupası tüm hızıyla devam ediyor... Sahanın içinde sportif mücadele, dışında protesto var... Kupanın başlamasından aylar önce patlak veren protestolar hala devam ediyor... 100'den fazla şehirde bir milyona yakın Brezilyalı sokağa döküldü, polisin biber gazı ve plastik mermi ile müdahalesi sırasında bir genç hayatını kaybetti.... Protestoların kalbinde ise favelalar var. Brezilya'nın teneke mahalleleri...
İsyanın nedeni, ülkedeki yoksulluğa rağmen 11 milyar dolarlık kaynağın inşaatlara ve FIFA'ya harcanması, binlerce kişinin Dünya Kupası ve 2016 Olimpiyatları inşaatları nedeniyle yapılan yıkımlardan dolayı evsiz kalması.
Yaklaşık 170 bin kişinin hazırlıklar nedeniyle evsiz kaldığı tahmin ediliyor. Ve isyan eden yoksullar, favelalardan çıkıp protestolara katılıyor. "Dünya Kupası'na değil, hastane ve okula ihtiyacımız var” diyorlar. Favelalar ise Brezilya Dünya Kupası'nın görünmeyen, saklanan, yokmuş gibi davranılan yüzü. Buralarda yaşam zor ve suç üzerine kurulu. Favelalar Brezilya'da ipin ucunu kaçırıp büyük bir devlet meselesine dönüştü.. Bağımsızlıklarını ilan eden büyük bir örgütlenmeyle Brezilya'nın baş belası diyebiliriz onlara..
"ARKEOLOGLAR BİLE İZİNİZİ BULAMAZ” FAVELALARDA yaşam zor. Yaşam suç üzerine kurulu. Hayata tutunmanın iki yolu var buralarda.. Futbol ve suç.. 1 yıl önce favelaya giden bir Türk kızının 10 yaşındaki bir favela çocuğundan aldığı yanıt aslında herşeyi özetliyor. - Büyüyünce ne olacaksin? - Benim 3 yolum var.. Ya katil, ya uyuşturucu kaçakçısı, ya da futbolcu... Futbol bugünlerde Brezilya'dan damga vuruyor dünyaya... Eğlencesi, heyecanı ve yarattığı ekonomisi ile.. Ama bir de öteki Brezilya var... Görünmeyen, saklanan, yokmuş gibi davranılan... Kupanın öteki Brezilyası...Favelalar... Favelalara doğru yola çıkma isteğimizi ilettiğimiz Umut Eker karşı çıkıyor hemen:
- Arkeologlar bile bizi bulamaz. Güvenliğinizi garanti etmem ve ben sizi oraya götürmem. Ve sonra anlatmaya başlıyor, favelayı ve oradaki yaşamı...
YAPISI... Kontrol tamamen çetelerin elinde ŞEHRİN göbeğinde, yoksulluğun, yokluğun ve suçun merkezi favelalar. Gecekondu demek yeterli değil. Türkiye'deki gecekondular ve arazileri zamanla değerlenip, yerlerini dev gökdelenlere, sitelere bırakıyorlar. Ama Brezilya'da favelalar asla değişmiyor. O teneke evler, uyuşturucu kaçakçılığının, gaspın kısacası suçun merkezi olarak varlıklarını devam ettiriyorlar.
RİO'DA 700 FAVELA Sadece Rio De Janerio kentinde irili ufaklı 700'den fazla favela var. Bu favelalar çeteler tarafından kontrol ediliyor. Favelada oturan fakir halk barınabilmek için çoğu zaman bu çetelere haraç ödemek zorunda. Kimi zaman da bu çeteler halka hizmet için para topluyor.
SUÇ ORANİ...
BREZİLYA şehirleri dünyanın en vahşi yerleri desek abartmayız. 2010 yılında Brezilya'da 40 bin 974 cinayet işlenmiş. Birleşmiş Milletler verilerine göre bu rakamın anlami şu: - Brezilya'da her 100 bin kişiden 6.9' u cinayete kurban gidiyor.Cinayet sayısı en yüksek ülke 41 bin 726 kişiyle Hindistan. Ama unutmayalım ki, Hindistan, Brezilya'nın tam 6 katı daha büyük bir nüfusa sahip. Brezilya'nın 6.9'luk ortalamasi orada 3.4'e düşüyor. Fransa'da bu oranın 0.9 olduğunu ifade edersek favelanın asil bir suç merkezi olduğunu daha iyi anlatmış oluruz. Bu cinayetlerin çözülme oranı ise yüzde 5. ABD'de bu oran yüzde 65. İngiltere'de ise yüzde 90.
FAVELALARIN OLUŞUM ŞEKLİ
BİRİNCİ BÖLÜM: Favelanın dış bölümü. Polisin daha rahat girebildiği, genelde suça karışanlardan, daha çok yoksulların barındığı bölüm. Evler genelde tenekelerden ve basit araç gerekçelerden yapılı. İKİNCİ BÖLÜM: Kaçak yaşayan göçmenlerin, Afrikalıların basit suça karışanların yaşadığı alanlar. ÜÇÜNCÜ VE DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: Favelanın merkezi bölümü. Uyuşturucu patronları bu bölümdeki evlerde barınıyor. Bu evlerin görünümü de dışarıdan bakıldığında bir gecekonduyu andırıyor. Ancak evlerin içi son derece lüks. Modern döşenmiş, jakuzili bu evlerde uyuşturucu baronları ikamet ediyor. Bu bölüm polisin ya da askerin denetiminden tamamen bağımsız bir alan.
FAVELA MİMARİSİ...
FAVELANIN dış bölümünde sokaklar bir arabanın geçebileceği kadar geniş. Ancak birinci bölümden sonra giderek daralmaya başlıyor. Favelanın merkezine yaklaştıkça sokaklar giderek ancak bir insanın geçebileceği kadar daralıyor. Bunun bir mantığı var tabii ki.. Güvenlik.. Polisin ya da askerin düzenleyeceği bir operasyona karşı önlem böyle alınıyor. Güvenlik güçlerinin ağır araçlarla favelanın merkezine bir operasyon düzenlemesinin önüne geçiliyor.
SOSYOLOJİSİ VE TARİHİ... FAVELALARDA sistem fakirlik üzerine kurulmuş. Büyük kentlere göç işsiz ve yoksul kesimin yaşadığı bu tür alanlari yaratmış. 80'lerden sonra da suç bu bölgelere hakim olmuş. Brezilya'da geniş arazilerde üretilen uyuşturucu, kente göç ile birlikte kent dışından, kent içine taşınmış. Bu da suç örgütleri için yeni yaşam alanlarının yani favelaların yeniden yapılanmasına yol açmış.
KİRA VE EV FİYATI... FAVELALARDA yaşayabilmek için öncelikle o faveladaki örgütten izin almak gerekiyor. Bu iznin sonunda 3-4 bin real (yine yaklaşik 3-4 bin TL) vererek 40 metrekare civarında bir teneke eve sahip olabilirsiniz. Ancak suç örgüt liderleri için favelaların çekirdeğindeki bir evin aylık kirasi 15 bin reale kadar çıkabiliyor. Favelanın dışında bir evin aylık kirasi ise 200-300 real arası.
POLİS VE FAVELA İLİŞKİSİ...
1- Yerel polisler: Favela'daki suç örgütleri tarafından satın alındığına inanılıyor. Hatta polis arasında da favelalarda yaşayan muhbirlik yapan var. Favela üzerindeki etkisi sıfır. 2- Tropo de elite ismi verilen özel harekat polisleri: Favelaların bas belası diye tanımlanabilirler. Polis birlikleri ile birlikte favelalara düzenlenen operasyonlara katılıyorlar. Faveladaki lağımlardan operasyon bölgelerine giriyorlar.
O sokaklarda yaşam da kaçak
FAVELADA yaşıyorsanız elektrik ve su bedava. Hepsi kaçak kullanılıyor. Ancak geçtiğimiz yillarda "favelalarda düzenleme” diye isimlendirilecek bir projeyle devlet buralara su ve elektrik vermeye başlamış Brezilya'da bazı favelalarda devlet eliyle düzenleme başlamış. Elektrik ve suyun yanısıra ulaşım için teleferik bile kurulan favela var. Ama bu "Eskiden uyuşturucuyu o tepelere 3 saatte çıkarırlardı. Şimdi sayenizde 3 dakikada çıkarıyorlar” diyen halkın tepkisine de yol açmış.
SUÇ ÖRGÜTÜNDE YÜKSELMEK
BU bölgelerde eğitim neredeyse yok. Okul çağındaki çocukların çoğu devlet okuluna gidiyor. Ama 13-14 yaşından itibaren hayata taş atarak başlıyorlar. Suçtaki başarısı onu silaha terfi ettiriyor.
Funk dinle isyan et!
MÜZIK ilginçtir, önceleri burun kıvrılarak bakılan favela yaşam tarzı ve kültürü ülkeyi sarmaya başladı. Funk (ya da Funky) diye isimlendirilen bir müzik türü önce favelada sonra da Brezilya'da hızla yükselmeye başladı. Funk, protest bir müzik. Sözleri sisteme yaşama ve otoriteye, özellikle de polise isyanı dillendiriyor. Bu müzik türü favela kültürüne karşı bir sempati oluşturdu.
FAVELA MODASI... GİYİM: Erkeklerin hemen hemen tümü dövmeli. Dini semboller ve kolyeler vazgeçilmezleri. Genelde atlet ve şort giyiyorlar. Kızların en belirgin özelliği ağızlarındaki lolipoplar. Bu lolipoplar Brezilya'da öylesine yayılmış ki, 50 milyon verip bir koleje giden kızın ağzında da görmek mümkün. İki cinstede saçlar ıslak yani jöleli. DANS: Tıpkı Funk müziği gibi dansı da hızla yayılıyor. Kızlar popolarını sallayarak dans ederken, erkekler arkalarında kollarını açmış ona eşlik ediyor. Ve müzik yükseliyor: - Polis sormadan alır seni/ işte o zaman işin zor / her gariban suçlu değildir...
- SUÇ: Favela'nın ilginç yöntemleri var. Uyuşturucu kaçakçılığının ardından en büyük gelir kaynaği gasp ve banka soygunları...
- BANKA SOYGUNLARI: Son yıllarda alınan önlemlerle belirgin bir azalma yaşanıyor. Türkiye'deki gibi bazı bankalara ellerinizi, kollarınızı sallayarak girme şansınız yok. Tıpkı havaalanlarındaki gibi bir x ray cihazından geçerek bankaya girebiliyosunuz.
- ATM SOYGUNU: Bankalar daha önce kent içindeki eczane ve alışveriş merkezlerine atm cihazları yerleştirmiş. Ancak bu cihazlar bombalanmış ve tüm paralar çalınmış. Bunun üzerine de soygunculara karşı bankalar boya önlemi almış. Bombalanan atm bombalanınca paraların kırmızıya boyandığı bir sistem geliştirmiş. Kırmızıya boyanan para suç parası olduğu için kimse alıp kabul etmeyince atm bombalama da azalmış.
Üzerlerinde helikopter bile uçurmuyorlar!
Polisler helikopterle bile favelaların üzerinden uçmaya cesaret edemiyor. Geçtiğimiz yıllarda ağır siahlarla bir polis helikopteri düşürülmüştü.
FAVELALARDA GASP... Bu suçun 3 türü var.
1- Basit gasp diye isimlendireceğimiz bu türde genelde akşam saatleri seçiliyor. Alt ya da üst geçitler en ideal yerler. Amaç tamamen paradır bu soygunda. Silah çekilir, para alınır. Bundan sonra gaspçı kurbanına yol bile tarif edebilir. 2- Araba gaspı: Kırmızı ışıkta ya da trafiğin yoğun olduğu bölgelerde 3-4 kişi ile gerçekleştirilir. Bir kaç saniye içinde silahlar çekilir ve araba içindeki sürücü ile gasp edilir. Kurbanın tüm parası alınır. Bu da yetmez, tek tek tüm bankalara götürülür ve kartlarındaki tüm paralar çekilir. Ölüm riski çok fazladır. Kurbanın son durağı ormanlik bir alan ve ölümdür. 3- Toplu hırsızlık ve gasp: Yüzlerce kişiden oluşan suç grubu denize girenleri, trafikte bekleyen arabaları, otoban gişelerini, ya da bir alışveriş merkezindeki insanları soyar. Aniden ortaya çıkan bu suçlular silah ve sopa ile soygunu gerçekleştirdikten sonra 5-6 saniye de ortadan kaybolurlar. Bu yöntem daha çok acil para gerektiği zamanlarda ayda bir ya da iki kez uygulanıyor.Dünya Kupası boyunca İpenama ve Copacabana'nin üzerinde helikopterler uçuyor. Gece aydınlatma yapıyorlar ve suçu önlemeye çalışıyorlar. Helikopter kullanan polisler favelaların üzerinden uçmaya kimi zaman cesaret edemiyorlar. Geçtiğimiz yıllarda favelanın üzerinden uçan bir polis helikopterinin ağır siahlarla nasıl düşürüldüğü hafızalardan silinmiyor çünkü...
BİRKAÇ DOLARA CİNAYET
‘Copacabana'da onbinler keyif çatarken, 300 metre uzakta insanlar birbirini katlediyor. Her gün olaylara gebe olan favelanın o daracık sokaklarında polisin bir operasyon gerçekleştirmesi mümkün değil.'
BERBER PARÇASI:
Favela berberinde traş
TEHLİKELİ bir caddeden çıkıp, Mehmet Arslan'la karşımıza çıkan ilk berbere girdik. Favela traşı için sandalyeye oturduğumuzda 2 saat içinde gördüğümüz inanılmaz manzara gözümün önünden bir film şeridi gibi geçti..
Operasyon imkansız br> Rehberimiz bizi uyardı; "Burada ellerinizdekileri daha sıkı tutun. Her an gasp olabilir...” br> HER gün olaylara gebe olan favelanın o daracık sokaklarında polisin bir operasyon gerçekleştirmesi mümkün değil.. Rehberimiz, "Polis burada çok zorlanıyor. Onun için mutlaka havadan indirme yapması gerekiyor”dedi. Tam bu sırada karşımıza bir kadın çıktı. Tırmanarak evine gidiyordu.. Bir elinde ekmek birinde de sigarası vardı.. Herşeye rağmen çok mutlu bir hali vardı..br> Büyük sefalet... br> Favela turumuzun sonuna yaklaşırken bir uyarı daha geldi rehberden. "Şimdi burada ellerinizdekileri daha sıkı tutun. Her an gasp olabilir..” Olay yaşamadan o tehlikeli bölgeden 2 dakikada çıktık. Caddedeydik. Brezilya'da Dünya Kupası heyecanı bütün coşkusuyla sürerken aynı ülkedeki sefalet neyi ifade ediyordu acaba.. Copacabana'da 31 ülkeden gelen onbinler keyif çatarken oraya 300 metre mesafedeki Rocinha'da insanlar birbirini katlediyor, bir kaç dolar için..
Farelerin sambası
LAĞIM sularının gürül gürül aktığı daracık sokaklardan geçerken kanalizasyon atıklarının kümelendiği tepecikte fareler cirit atıyordu.. Mehmet Arslan'a "Bu da farelerin sambası olmalı” dedim..
CENNETE AÇILAN KAPI PARÇASI:
‘Cennete açılan kapı' Kötü kokuların arasında, üzerinde ‘Cennete açılan kapı' yazan bir yer vardı. Tüm favela, ayaklar altındaydı.
FAVELADAKİ kaçak elektrik ağları göze çarpıyordu.. Ağlar birbirine öyle girmişti ki bir yangını başlatacak kıvılcımın görülmesi an meselesiydi.. Ev önlerindeki lüks motosikletler için, Arslan'a "Kimbilir bu Ronaldinho'nundur..” deyince rehber kahkahayı patlattı.. "Yok yok.. Buradaki çoğu şey gasp yoluyla alınmıştır ama o motosikletin sahibi arkadaşım. Kendi imkanlarıyla aldı.” İçimden "Umarım öyledir” dedim..
Müthiş manzara...
Daracık, patika yollardan aşağı inerken kötü kokular artık daha da artıyordu.. Tam da bu sırada bir kapıda, "Cennete açılan kapı” yazısı gözümüze çarptı. Rehber 2 metre aşağıdaki eve girip bir anahtarla gelip kilitli kapıyı açtı.. Kapıdan içeri girdiğimizde önümüze çıkan ve bütün favelayı ayaklar altına alan manzara onların sözünü ettiği "cennetti”.. Mehmet Arslan, "Adamlar sefil bir hayatın acısını şu güzel manzarayla çıkartıyorlardır” diyerek karşılaştığımız tabloyu özetledi..
Kitapları da var
AŞAĞI doğru indikçe yollar daha daralıyor, yaşam koşulları da oldukça kötüleşiyordu. Ancak tüm bu olumsuzluklara rağmen duvar diplerindeki kitaplar dikkat çekiciydi.. Orası bir favelaydı ama ara sokaklarında okunmayı bekleyen kitapları vardı..
Yokluğun dibi
FAVELADA kitapları gördüğümüz duvarın karşısındaki ev yokluğun dibini tanımlar türdendi..
Karşımızdaki manzarayı anlatmaya çalışayım: 5 metrekarelik bir alanda sadece duvarları örülmüş, zemini nemli topraktan geçilmeyen, halısız bir evde yaşayan, aylardır banyo yapmadıkları her hallerinden belli karı koca.. Mağara evin tuvaletinden gelen koku bizi öyle rahatsız etti ki birkaç kare fotoğrafı çektikten sonra kendimizi dışarı zor attık..