Kağızman kaya tuzu guatr için şifa

Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde de geçen Kağızman Kaya Tuzu Osmanlı Kağızman Sancağı’nın büyük gelir kaynaklarından biri idi.

Rus Hükümeti’nin 40 yıllık karagünler’de çalıştırdığı Kağızman Tuzla Tüneli’nden çıkan lezzetli kaya tuzu Cumhuriyet sonrası da işletilerek günümüze kadar Pazar buldu.

1923 de Kağızman Tuzla Memurluğu kuruldu. Tuzla Tüneli ve kaya tuzu Tekel tarafından işletildi. Burada çıkan Kağızman Kaya Tuzu çevre il ve ilçelere sevk edildi. Bir kamu kuruluşu olan Tuzla Memurluğunda 75 kişi civarında insan istihdam edildi. Günlük olarak 60 ile 70 ton arası tuz çıkarılarak pazarlandı.

1978 yılında Kristal Tuz Fabrikası’nın temelleri atıldı. 1991 yılında yatımımı tamamlandı. 1992 tarihinde deneme üretimi başlatıldı. Fabrika 1997 yılında Tekel’e bağlı ortaklık haline dönüştürüldü. Tamir ve tadilat yapılarak 2000 tarihinde deneme üretimine geçildi.

Kristal Tuz A.Ş. ve Kağızman Kaya Tuzlası 02.12.2004 tarih ve 2004-ÖİB-K-45 sayılı Karar uyarınca birlikte özelleştirilerek; 715.000 $ bedel üzerinden Kristal Tuz Madencilik, Petrol, Gıda, Hayvancılık, İnşaat, Tur., San., Tic. A.Ş.’ne 10.02.2005 tarihli Sözleşme ile devredildi.

Kağızman Kristal Tuz Madencilik A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı Cemil Çakmak ve ortağı Mehmet Tahir Özbek Tuzla Tüneli’ni işletmeye açtı. Tuz satışı çevre il ve ilçelere yapılmaya başlandı. Ancak ilgili şirket Tuzluca ile ortaklık yaparak satış noktasını Tuzluca ilçesine taşıdı.

Kağızman Kaya Tuzu bu bölgenin en lezzetli, acı olmayan bir tuzu olarak yüzyıllardan beri tüketilmekte ve ününü korumaktadır. Peynir türlerini, turşu türlerini çok iyi muhafaza eden bu tuz besin değerlerimize zarar vermemektedir. Yemeklerimize tat katmaktadır. Kağızman tuzuna son yıllarda rağbet artarak sürmektedir. Sağlık açısından son derece yararlı olan Kağızman Kaya Tuzu bir dönemler billur tuz olarak da üretilip pazarlarda yerini almıştı.

Doktorlar guatr hastalarının iyotsuz tuz, yani kaya tuzu yemelerini tavsiye etmektedirler. Nodüler guatrı, Hipertiroidisi (tiroid bezi çok çalışanlar veya zehirli guatrı olanlar), hipotiroidisi (Tiroid Bezi az çalışanlar) olan hastalar özellikle iyotsuz tuz yemelidirler. Bu tür hastalar iyotlu tuz yedikleri takdirde hastalıkları şiddetlenmektedir. İyotlu tuz yiyen nodüler guatrlı bir hastada alınan iyot, nodülün fazla çalışmasına neden olmakta ve hipertiroidi dediğimiz tiroid bezinin aşırı çalışmasıyla (terleme, çarpıntı, zayıflama, sinirlilik, ellerde titreme ile kendini gösterir) karakterize bir hastalığa neden olmaktadır. Yine anti-TPO antikoru kanlarında yüksek olan hastalar iyotlu tuz yediklerinde tiroid bezinin az çalışmasına neden olmaktadır. Bu tür hastalığı olanlar da özellikle iyotsuz tuz yemelidirler. İyotsuz tuz, süpermarketlerde veya bakkallarda (Billur Tuz veya Salina firmalarına ait) kendiliğinden tuzluklu bir şekilde satılmaktadır. Bu tuzları bulamayanlar ise kaya tuzu yemelidirler. Ailede bir kişi iyotsuz tuz yiyecekse yemekler tuzsuz pişirilmeli ve herkes kendi tuzunu kullanmalıdır. İyotsuz ve sağlıklı olarak il dışından Kağızman Kaya Tuzu tercih edilmekte ve istenmektedir.

Son zamanlarda Kaya Tuzu olarak aranan Kağızman tuzu üzerine bir çok da ata sözü, deyim ve türküler söylenmiştir..

Kars’ın tadı tuzu sözü Kağızman için söylenmiştir. Kağızman’da tuz dağı türküsü Kağızman kaya tuzu için yakılmıştır. Şavşat’da: Sana lazım bir kilo tuz Kağızman’da ne işin var, diye bir ata sözü söylenmektedir. Kağızmanlı Cemal Hoca ise Kağızman ve tuz üzerine şöyle demiştir: Cemâl’ın gönlünün ziyneti sensin / Beş altı kazanın cenneti sensin / Kars eli ağzının lezzeti sensin / İşler kaya tuzun telli Kağızman.

Yaklaşık bin yıldır kullanıldığı sanılan Kağızman Kaya Tuzu Tuzla Tünelinden çıkarılmakta olup bu tünelin denizden yüksekliği 1260’tır. Kağızman tuzu yöre insanları tarafından sofralarda kullanılmaya devam etmektedir.

Tuzla Tüneli haricinde Aşağıkümbet Mahallesinin Şor Su mevkiinde bir tuz dağı ve Şor Su bulunmaktadır. Bunların haricinde Karakuş köyü civarında ve Devebük köyü yakınlarında tuz dağları, tuz madenleri vardır.

Kağızman Kaya Tuzu’nun çıkarıldığı bölge ilçe yakınındadır. Kağızman kaya tuzu işletmesi Doğu Anadolu Bölgesi’nin Erzurum-Kars Bölümü’nde, Kars İli’nin Kağızman ilçesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Tuzla ilçe merkezine 7 km uzaklıktadır.

İşletme alanı Aras vadisi içerisinde, Erzincan-Erzurum-Kağızman-Tuzluca ve Ağrı boyunca uzanan ve Ermenistan’da devam eden tuz damarlarının bir kısmını olup tutmaktadır. Bu kadar büyük bir tuz damarında Kağızman’ın sınırları içerisinde kalan rezervin 60 milyon ton ile 200 milyon ton arasında değiştiği tahmin edilmektedir. Yaklaşık 235 bin m2’lik yüzölçümüne sahip işletmenin kuzeyinde Aras nehri, güneyinde Tuzla Tepe (1549 m) ve Kavak Tepe (1650 m), doğusunda Şahindere Tepe (1325 m), batısında ise Düztepe (1359 m) bulunmaktadır.

Kağızman ilçe merkezi işletmenin doğusunda yer almaktadır.Vadi boyunca nehrin oluşturduğu yeni alüvyondan ibaret saha uzanmaktadır. Tuzla ise Oligosen ve Miosen’e ait konglomera, kumtaşı, marn, jips ve tuzdan oluşan formasyon üzerinde bulunmaktadır.

Kağızman kayatuzu tuzlası gelişebilmek için uygun bir konuma, zengin rezerv (60-200 milyon ton) ve tenöre (% 92-96) sahiptir.