Kelebek Etkisini kısaca, beklenmeyen bir olayın içinde yer alan ufak detayların öngörülemez sonuçlara yol açması olarak tanımlayabiliriz. Bu kavramın çıkışı Edward N. Lorenz'in çalışmalarından biri olan Kaos Teorisi ile ilgilidir ve özellikle şu örnek ile ünlenmiştir: “Amazon Ormanları'nda bir kelebeğin kanat çırpması, ABD'de fırtına kopmasına neden olabilir.” Kelebek etkisi ile ilgili bu örnek cümlenin farklı versiyonlarını farklı yerlerde duymanız veya görmeniz mümkün. Kelebek etkisi nedir diyenler için detaylarıyla konuyu ele alıyoruz...
'Kelebek Etkisi nedir?' sorusunun cevabı Wikipedia’da şu şekilde yer almaktadır; Kelebek etkisi, bir sistemin başlangıç verilerindeki küçük değişikliklerin büyük ve öngörülemez sonuçlar doğurabilmesine verilen addır.
Herkesin hakkında az çok bir şeyler bildiği Kelebek Etkisi, matematikçi, meteorolog ve aynı zamanda kaos teorisine çok büyük katkıları olan Amerikalı Edward Norton Lorenz’in çalışmalarından biridir.
Edward Norton Lorenz, hava durumu modellemesiyle ilgili yaptığı bir deneyde yaptığı ufak bir rakam hatası yüzünden çok farklı sonuçlar elde ettiğini fark edince, Kelebek Etkisinin temelini fark etmeden atmış oldu. Çok ufak bir değişimin yarattığı muazzam fark karşısında oldukça şaşıran bilim insanı, konuyla ilgili bir makale yayınlar. Edward Norton Lorenz’in bu makalesi ödül alır.
Deterministic Nonperiodic Flow (Periyodik Olmayan Deterministik Akıntı) adlı ödüllü makalesinde şunları yazar: Eşsizliğin, sürekliliğin ve sınırlılığın koşullarına bağlı olarak; merkezi bir yörünge, bir anlamda geçici özelliklere sahip olmayan bir yörünge, periyodik değilse sabit de değildir. Merkezi olmayan bir yörünge; eğer periyodik değilse düzgün bir şekilde sabit değildir ve eğer sabit ise, sabitliği zaman ilerledikçe yok olma eğiliminde olan geçici özelliklerinden biridir. Başlangıç koşullarının tam olarak ölçülmesinin imkânsızlığı ve dolayısıyla merkezi bir yörünge ile yakındaki merkezi olmayan bir yörünge arasında ayrım yapmanın imkânsızlığı göz önüne alındığında, tüm periyodik olmayan yörüngeler pratik tahmin açısından etkin olarak sabit değildir. (Evrim Ağacı)
Sonuç olarak hava durumu sistemlerinin başlangıç koşullarındaki küçük farkların birkaç gün içinde büyük değişikliklere yol açıyordu. Norton Kelebek Etkisi fikrini bulmuştu. Aslında kelebek etkisi kasırgaya yol açar mı sorusunu da o buldu.
Karışık gibi görünen Kelebek Etkisi kavramının anlaşılabilir olması için “Amazon Ormanları'nda bir kelebeğin kanat çırpması, ABD'de bir fırtınanın kopmasına neden olabilir.” örneğini kullanmıştı. Bu kavram önce bu cümleyle popüler olmuş sonrasında ise Kelebek Etkisi adlı filmle tüm dünyanın bildiği bir kavram haline gelmişti.
Kelebek Etkisi teorisini ortaya koymak için çalışmalara başlayan Lorenz, işi basit denklemler haline getirmek için çalışmalar yaptı. Bu çalışmalar esnasında üç basit denklem kullandı ve bu denklemlerde yaptığı en ufak değişikliklerin bile çok farklı sonuçlara ulaştığını gördü. Çeşitli çekerler oluşturan bilim insanı, bu model ile kaos teorisine en büyük katkılarından birini yapmış oldu. Çekerler kaotik sistemleri anlamamızı sağlar, yani kaosun matematiksel olarak vücut bulmuş halidir. Çekerlere baktığımızda karmaşıklıktan bir düzenin doğduğunu görürüz ve kaos teorisini açıklamak için sıklıkla kullanırız.
Hava tahmini modeli oluştururken birden bire kendini başka bir şeyin içinde bulan Lorenz, kullandığı denklemleri 3 boyutlu grafik haline getirdiği zaman ortaya kelebeğe benzeyen şeklin çıktığını görmüştür. Lorenz çekleri adı verilen bu üçboyutlu düzlemde, grafiğin sarmallaştığını ve hiçbir zaman birbirini kesmediğini görmüştür. Sistem kararlı değildir, periyodik davranış sergilemez ve kendini tekrar etmez. Lorenz çekeri de bir kelebeğin kanatlarını andırır.
Kelebek etkisi kavramından çıkan en önemli netice, dünya üzerinde ki tüm canlıların bir şekilde birbirleriyle bağlantılı olduğu, her şeyin birbirine zincirleme olarak tesir ettiği ve yaşamı var eden şeyinde bu etki döngüsü olduğudur. Hayatımızda önemsiz görünen her ayrıntı, çok basit düzeyde yaptığımız her hareket aslında ya bizim ya da başkasının hayatının akışını etkiler. Kısaca parça, bütünün habercisidir ve parçadaki her değişiklik bütünü etkiler.
Kaos teorisiyle ilintili olan Kelebek Etkisi kavramı arasındaki ilişki şu şekilde tanımlanabilir; eğer kaos teorisini yan yana dizilmiş domino taşları olarak düşünürsek, kelebek etkisi birinci taşa dokunulmasıdır. Kaos teorisi, sürprizlerin, doğrusal olmayan ve öngörülemeyenlerin bilimidir. Doğal bilimlerin çoğu fiziksel ve kimyasal reaksiyonlar gibi tahmin edilebilecek olaylarla uğraşırken; kaos teorisi, türbülans, hava durumu, borsa gibi önceden tahmin edilemeyen ve kontrol etmenin imkansız olduğu doğrusal olmayan olaylarla ilgilenir. Kaos teorisi fraktal geometri ile açıklanabilir çünkü temellerinde yatan mantık aynıdır.
Kelebek Etkisi birçok bilimsel konuyu geride bırakarak çok popüler ve neredeyse herkesin bildiği bir konu halindedir. Zaman içerisinde Kelebek Etkisi o kadar çok yayıldı ki, sadece hava durumu gibi bilimsel olaylarda değil, aynı zamanda ekonomi, psikoloji, felsefe ve politika gibi başka alanlarda da Kelebek Etkisi analojisi kullanılmaya başlandı. Hayati tesadüfler ve kader kavramı sık sık Kelebek Etkisi ile yan yana kullanılmaya başlandı.
Kelebek Etkisiyle ilgili en çok kullanılana ama hiçbir bilimsel yanı olmayan Kelebek Etkisi örneklerinden en yaygın olanı şudur:
1905'te Viyana'daki Güzel Sanatlar Akademisi'ne genç bir adam başvurur ve ne yazık ki reddedilir. Bu adam Adolf Hitler'dir ve hayallerini gerçekleştiremeyince Alman ordusuna katılır. Sonrasını başta Almanya olmak üzere 2. Dünya Savaşı ile birlikte yaşananları hepimiz biliyoruz… Bu yaşanan olaylar silsilesi birçok kişi tarafından doğrudan Kelebek Etkisi ile ilişkilendirildi.
Kelebek Etkisi efektini kendi başınıza da görebilirsiniz. Çok basit bir yolu var; bilardo oynamak! İlk atışta (mola ile) ne kadar tutarlı olursanız olun, beyaz topa vurduğunuz hız ve açıdaki en küçük farklılık, bilardo paketi her seferinde çılgınca farklı yönlerde dağılmasına neden olur. Bu da Kelebek Etkisine verilen en yaygın örneklerden birisidir. Kelebek Etkisi sürecini ayrıca; Satürn’ün halkalarında, çift sarkaçlı deney düzeneklerinde, Dünya’nın manyetik kutuplarının uzun aralıklarla yer değişmesinde, su moleküllerinin titreşmesinde ve hatta makroekonomide doların veya hisse senedi fiyatlarının yükselişinde görebilirsiniz.