Yüzlerini bile hatırlamakta güçlük çektiğimiz ölmüş sevdiklerimizi yıllar sonra bile kokuları ile hatırlıyoruz. Doç. Dr. Erhun Şerbetçi Mynet okurları için yazdı
Bu duyu bu kadar özel ve bilim adamları koku üzerine yaptıkları çalışmalarla sadece koku hakkında değil beynin nasıl çalıştığını öğrenebileceklerini düşünüyorlar. Koku ne yazık ki toplumsal anlamda ilkel bir duyu olarak kabul ediliyor oysaki en asil duyumuz.
İnsan koku genlerinin çoğu 10 milyon yıldan daha eski. Bu genlerin çoğu günümüzde artık çalışmıyor. Ancak buna rağmen Nobel tıp ödüllü çalışmaya göre şifresi yeni çözülmüş olan insan genomum %3'ü gibi beklenmedik şekilde yüksek bir oran kokuları ayırt etmek üzere görev yapıyor.
Beyin insan yaşamını sürdürebilmek adına önemli kabul ettiği kokuları unutmaz. Bu beslenebilmek, zehirlenmemek, anne-eş-çocuk bulmak ve tehlikelerden kaçmak adına evrimsel açıdan en eski görevlerden biridir.
Hayatımızın aşkını onun vücudunun etrafa yaydığı kokudan tanıdığımızı biliyor musunuz?
Lavanta kokusunun uykusuzluğa iyi geldiğini biliyor musunuz?
Anne-Babamıza yatalak oldukları zaman iğrenme duygusundan uzak bir şekilde bakabilmemizin nedeni de doğduğumuz günden itibaren onların kokusuna alışık olmamız.
Burunun görevi nedir?
Burun hava almak, vücuda giren havayı temizleme, ısıtma, nemlendirme, koku alma ve üst solunum yollarını temizleme görevlerini yapar.
Koku duyusunun kaybı söz konusu olabiliyor mu?
Koku kaybı aslında sık görülen bir durum.
Koku kaybı nasıl anlaşılır?
Koku kaybı olduğunda tat duyusu da bozulur. Hastaların en önemli yakınmaları yemek yemekten zevk alamamak ve ne yediklerini bilmemektir. Ayrıca ev kadınları mutfakta yanmakta olan yemeğin kokusunu alamadıkları için aile içi sorunlar da yaşarlar. Dumanı tüten bir yemeğin kokusunu ve tadını alamamak bir mutsuzluk kaynağı iken, yanmakta olan bir şeyin kokusunu alamamak ve olası bir yangından haberdar olamamak ciddi bir güvenlik sorununa yol açar.
Koku kaybının insan yaşamına ne gibi etkisi vardır?
Koku kaybı yaşayan pek çok hasta sosyal ve mesleki çalışmalarını sürdürse bile hayat kalitelerinin çok olumsuz etkilendiğinden yakınır. Titiz hastalar da özgüven eksilmesine yol açar. Kişinin kendi ter kokusunu bile alamaması onu modern toplumsal yaşamda güç durumlarda kalma endişesine sürükler.
Koku alma duyusunun hayatımızdaki yeri nedir?
Koku almanın eş seçimindeki rolü ise pek çoğumuz için vazgeçilmez bir özellik olabilir. Koku duyusunun bir önemli işlevi de anıları canlandırmasıdır. Koku duyusunun azalması bazı hastalarda hafıza zayıflaması şikâyetine yol açmaktadır.
Koku duyumuz eş bulmada nasıl rol oynuyor?
Her insan genetik olarak belirlenmiş ve sadece kendine ait bir koku taşıyor. Canlıların vücutları arasında adeta bir koku haberleşmesi mevcut. Bu vücutlardan salgılanan ve feromon denilen maddeler aracılığı ile oluyor. Her canlı türünün kendi feromonu ayrıdır ve sadece kendi türünü etkiler. Feromonlar burundan havayla beraber alınarak özel bir sinirle beyne iletiliyor. Bu uyarılar kişinin ruh halini ve davranış şekillerini etkileyebiliyor. Bunun nasıl olduğu hala tam olarak anlaşılabilmiş değildir. Günümüz insanının üzerindeki etkileri de henüz kesin olarak saptanabilmiş değil ama örneğin yumurtlama dönemindeki kadınların erkeklere daha çekici geldiği yaygın bir gözlem. Sevgililerin sarılmalarına da Türkçede koklaşmak diyoruz. Ayrıca ten uyuşmazlığı bahane edilerek yapılan ayrılıklar da sıkça olabiliyor. Nasıl açıklanırsa açıklansın koku uyumunun çiftleri birbirine yaklaştırdığı, uyum ve mutluluk halini arttırdığı bir gerçek. Bu yüzden her iki tarafında güzel ve etkileyici bulacağı bir koku bulmak koku endüstrisinin bitmez tükenmez arayışını oluşturuyor.
Koku duyusu ile ilgili sorunlar ne sıklıkla görülür?
Koku duyusu ile ilgili sorunlar sık görülür. Ancak çoğu hasta tam bir koku kaybı ile karşılaştığında bu duyusunun değerini anlamakta ve doktora başvurmaktadır. Yapılan bir çalışmalarda ABD'nde toplumunum %1'inde koku kaybı saptanmıştır. Yakında yapılmış bir başka çalışmaya göre 50 yaşında üzerindeki kişilerde %24'ünde koku duyusu bozukluğu bulunduğu görüldü. 2004 yılı fizyoloji ya da tıp Nobel ödülünün koku üzerine yapılmış bir çalışmaya verilmiş olması konunun gelecekte kazanacağı önemli bir göstergesi.
İnsan nasıl koku alıyor?
Koku duyusu burun boşluğu tavanında yerleşmiş bir pul büyüklüğündeki koku bölgesine hava içerisindeki koku moleküllerinin ulaşması ile başlıyor. Yani öncelikle koku almak için burun tıkanıklığı olmaması gerekiyor. Burun içerisindeki bu koku bölgesinde insanda 5 milyon kadar koku alıcı hücresi var. Bir fare insanın 2 katı, tavşan 4 katı, bir av köpeği ise 40 katı koku alıcı hücreye sahip. Koku molekülleri burun içerisinde dolaşan hava ile beraber koku bölgesindeki sadece kendilerine uyan koku reseptörlerine bağlanmayı başarabildiklerinde koku algılanması başlıyor. Bu uyarı 3-4cm.'lik bir sinir iletimiyle beyindeki koku merkezine ulaştığında beyin daha önceki deneyimlerle belirlenmiş olan şifreleri çözerek kokuyu tanımamızı sağlıyor. Tüm diğer sinirlerden farklı olarak koku sinir uçları kendisini uyaranla doğrudan kendisi karşılaşıyor yani sinir uçları doğrudan hava ile karşılaşmak zorunda, bir başka deyişle beynin kafatasından dış ortama açık olduğu tek yer burun içerisindeki koku sinirleri bölgesi. Bu yüzden koku alabilmek için burundan hava geçmesi esas.
İnsan kaç farklı koku alabiliyor?
İnsanlar 10.000 farklı kokuyu alabiliyorlar. Bunu her biri ayrı bir gen tarafından belirlenmiş 1000 farklı protein yapısında reseptör aracılığı ile yapıyorlar.
Kokuları nasıl ayırt edebiliyoruz?
Koku beyindeki koku merkezine ulaştığında beyin daha önceki deneyimlerle belirlenmiş olan şifreleri çözerek kokuyu tanımamızı sağlıyor.
Koku duyusunu etkileyen etkenler nelerdir?
Koku duyusunu etkileyen başlıca etkenlerden birisi yaş ve diğeri cinsiyet. Yapılmış çalışmalara göre 60 yaş üzerinde koku duyusu azalmaya başlıyor. Kadınlarda koku duyusu daha erkeklere göre daha keskin.
Sigara içimi koku duyusunu etkiliyor mu?
Koku duyusunu olumsuz etkileyen sebepler arasında sigara içimi başta geliyor. Koku duyusunun azalması günlük içilen sigara miktarı ile orantılı. Ama bu durum sigara bırakıldığında düzeliyor.
Burun tıkanıklığı koku alma duyusunu nasıl etkiliyor?
Burun tıkanıklığı içinde koku moleküllerinin bulunduğu hava geçişini engellediği için koku alma yeteneği de bozuluyor. Havanın sadece burun içerisinden geçmesi de yeterli değil, bu havanın burun boşluğu tavanındaki ince mesafelerde bulunan koku bölgesinden de geçmesi gerekiyor. Bu da neden burnu çok tıkalı olmayan bazı hastaların koku kaybı olabileceğini açıklıyor. Yani sadece koku bölgesinin kapalı olduğu durumlarda da koku kaybı olabiliyor. Koku alma bir kilit anahtar ilişkisine benzetilebilir. Burundaki koku bölgesi alıcıları kilittir ve sadece kendisine uyan şekilde bir koku molekülü tarafından açılabilir.
Haftaya: Koku hastalıkları, belirtileri ve tedavisi