Küçük ünlü uyumu nedir? Küçük ünlü uyumu kuralına uyan ve uymayan kelimelere örnekler

“Ünlü uyumları” Türkçe dil bilgisi kullanımında önem arz eden konulardandır. Ünlü uyumu denildiğindekurallar, “büyük ünlü uyumu” ve “küçük ünlü uyumu” olmak üzere iki farklı başlık altında toplanır. Küçük ünlü uyumu ise diğerine göre biraz daha karmaşık bir yapıya sahiptir. Fakat öğrenilmesi halinde de hızlı bir şekilde anlaşılır. Bu sayede bir cümledeki kelimelerden hangisinin bu kurala uyup hangisinin uymadığı kolaylıkla tespit edilebilir.

Küçük Ünlü Uyumu Nedir?

Küçük ünlü uyumu; düz ünlü ve yuvarlak ünlüler ile beraber ele alınarak gösterilir. Dolayısıyla küçük ünlü uyumuna uyan kelimeler de düz ünlüler “a, e, ı, i” harflerini barındırırken yuvarlak ünlüler “o, ö, u, ü” harflerini barındırır.

Türkçeyi gerek günlük gerekse de yazı dilinde doğru kullanmak adına bazı kuralların bilinmesi gerekir. Küçük ünlü uyumu da bu kurallardan birisidir. Genel anlamıyla kelimenin ilk hecesi düz yuvarlak “a, e, ı, i” harflerini içeriyor ise sonraki heceler de öyle olmalıdır. Aynı durum yuvarlak ünlüler için de geçerlidir. “o, ö, u, ü” harflerinden sonra dar “u, ü” ya da geniş “a, e” harflerinin gelmesi gerekir. Günlük kullanılan kelimelerde ve test sorularında küçük ünlü uyumu, büyük ünlü uyumuna göre daha fazla karşımıza çıkar.

Küçük Ünlü Uyumu Kuralı

Küçük ünlü uyumu kuralı söz konusu olduğunda bir kelimenin ilk hecesi düz ünlü “a, e, ı, i” harfleri ile başlıyorsa diğer heceler de aynı şekilde düz ünlü ile devam etmek zorundadır.

Aynı şekilde eğer bir kelimenin ilk hecesi yuvarlak ünlü “o, ö, u, ü” harfleri ile başlıyorsa diğer heceler de aynı şekilde yuvarlak ünlü ile devam etmelidir.

Bu düzendeki kelimeler küçük ünlü uyumuna uyar. Başlangıçta karışık gibi görünse de kuralı öğrendikten sonra kelimelerin tespiti oldukça kolaydır. Küçük ünlü uyumu kodlaması ise şu şekilde örneklendirilebilir:

• Kelimenin ilk hecesi a, e, ı, i ise sonraki hecesi de a, e, ı, i harflerinden oluşmalıdır.
• Kelimenin ilk hecesi o, ö, u, ü ise sonraki hecesi de ya u, ü ya da a, e harflerinden oluşmalıdır.

Küçük ünlü uyumu kuralı ve kodları detaylı bir şekilde açıklandığında daha iyi anlaşılabilir. İki farklı şekilde incelenen kuralları aşağıdaki gibi detaylandırmak mümkündür.

1. Bir kelime eğer düz ünlü “a, e, ı, i” harfleri ile başlıyorsa diğer tüm heceleri de aynı şekilde olmalıdır.

Örnek: “fidanlık” kelimesinin hecelerinde “i, a, ı” düz ünlüleri yer aldığı için kurala uyan bir kelimedir. Savunmak kelimesinin hecelerinde “a” düz, “u” yuvarlak ve “a” düz ünlüleri olduğu için küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler sınıfına girer.

2. Bir kelime eğer yuvarlak ünlü “o, ö, u, ü” harfleri ile başlıyorsa ya “u, ü” ya da “a, e” harfleri bir sonraki hecede mutlaka bulunmalıdır.

Örnek: “yorgunluk” kelimesinin hecelerinde “o, u, u” yuvarlak harfleri olduğu için kurala uygundur. Müzikçi kelimesinin hecelerinde “ü” yuvarlak, “i” düz ve “i” düz harfleri olduğu için kurala uygun değildir.

Bu iki kural kapsamında kelimelerin küçük ünlü uyumuna uyup uymadıkları rahatlıkla anlaşılabilir. Farklı kelimelerden yola çıkarak küçük ünlü uyumunun daha iyi anlaşılması ve değerlendirilmesi mümkündür. Dikkat edilmesi gereken nokta ise zaman içerisinde farklı dillerden Türkçeye girerek Türkçeleşmiş kelimelerde bu kuralın aranmamasıdır. Aynı şekilde Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler de mevcuttur.

Küçük Ünlü Uyumuna Örnekler

Küçük ünlü uyumuna örnekler, uyan ve uymayan olarak iki farklı şekilde ele alınabilir. Söz konusu örnekler aşağıdaki gibidir:

Küçük ünlü uyumuna uyan kelimeler: Anlaşmalı, silgi, defter, seslenmek, kayıkçı, yumurta, sürmek, odun, özlemek, çocuk, çilek, ısırmak, vurmak, muhtar, kitaplık, sokak, cadde, heyecan, emek vb.

Küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler: çamur, armut, yağmur, kabak, kavuşmak, avuç, ümit, horoz, sosyoloji, yamuk vb.

Küçük Ünlü Uyumuna Dair Bilgiler

Küçük ünlü uyumuna dair bilgiler konunun iyi anlaşılması adına önemlidir. Bu bilgileri şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. Küçük ünlü uyumu, Türkçeye farklı dillerden giren kelimelerde aranmaz.

Örnek: bandrol, kabul, müzik, doktor, kabul, daktilo, profesör, radyo vb.

2. Küçük ünlü uyumuna uymayan bazı kelimelere gelecek olan ekler, kelimedeki son hecenin ünlüsüne göre getirilir.

Örnek: kavun(u), müzik(çi), yağmur(luk), konsolos(luk) vb.

3. Farklı dillerden Türkçeye giren kelimelere getirilecek eklerde ise bu kurala bazen uyulmayabilir.

Örnek: alkol(lü), saat(lik), bandrol(lü) vb.

4. Aitlik eki olan “-ki” yalnızca bazı kelimelerde küçük ünlü uyumu kuralına uyar. Uyan kelimeler ise şöyledir: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.

Küçük ünlü uyumunda dikkat edilecek harfler ve bu harflerdeki değişimler, aşağıdaki küçük ünlü uyumu tablosu ile gösterilmiştir.

| -------- | -------- |
| A: a, ı (takar, alır) | O: u, a (omuz, oya) |
| E: e, i (geçer, gelir) | Ö: ü, e (ölçü, ördek) |
| I: ı, a (kılıç, kısa) | U: u, a (uzun, ufak) |
| İ: i, e (ilik, ince) | Ü: ü, e (ütü, ürkek) |