Okul hayatınız boyunca özellikle matematikte büyük bir çoğunlukla x harfiyle içli dışlı olmuşsunuzdur. Bu derslerde ‘bilinmeyen’ ifadesine x harfinin verildiğini hatırlarsınız. Peki neden a,b ya da c harflerinin değil de ‘x’ harfinin kullanıldığını düşündünüz mü? İşte x harfinin Ömer Hayyam’a uzanan hikayesi...
Tam adı Gıyaseddin Eb’ul Feth Ömer İbni İbrahim el-Hayyam, 1048- 1131 yılları arasında İran’ın Nişabur bölgesinde yaşadı. Pek çok kişi onu şair ve filozof olarak tanıyor. Ancak Ömer Hayyam’ı sadece rubaileriyle tanımlamak büyük haksızlık olur. Çünkü kendisi aynı zamanda geometri, matematik, tıp ve astronomi alanlarında önemli çalışmlara imza atan bir bilim insanıdır. Hatta Ömer Hayyam matematikte binom açılımını kullanan ilk bilim insanıdır. Ayrıca Pascal üçgenini bulan ilk kişidir. Öte yandan Ömer Hayyam’ın çalışmalarını İslam matematiği Şerefeddin et-Tûsî’ye kadar, Batı matematiği ise Descartes’a kadar kullanmıştı.
Ömer Hayyam, günümüzde matematikte bilinmeyen ifadelere verilen x harfini direkt kendisi kullanmasa da buna büyük katkısı olmuştur. Ömer Hayyam üçüncü dereceden bilinmeyen denklemlerle ilgili yazdığı bir eserde bilinmeyen sayı için; Arapçadaki “bir şey” anlamına gelen “şey’an” sözcüğünü kullanmıştır. O dönemde Doğu'da ilim Batı'ya kıyaslandığında daha gelişmişti. Bu nedenle bilimsel çoğu eser Doğu'dan çevriliyordu. Ömer Hayyam’ın kullandığı sözcük, İspanyolcada “xay” ifadesine karşılık geliyordu. Çünkü şey’an kelimesinin baş harfi olan “şīn” harfinin İspanyolca’da doğrudan bir karşılığı yoktu. Ancak Batı'da Latin harflerinin kullanılmasıyla birlikte ifade sadece ‘x’ halini aldı.