Türk Dil Kurumu, diğer noktalama işaretleri ile ilgili olduğu gibi parantez işaretinin de görevleri ve kullanım alanları ile alakalı bazı kurallar koymuştur. Bu kuralların iyi bilinmesi, noktalama işareti ve sembollerin cümle içerisinde daha doğru bir biçimde kullanılmasına da yardımcı olacaktır.
Parantez İşareti Nedir?
Türkçede ‘ayraç’ olarak da adlandırılan parantez, 3 farklı kullanıma sahip olan noktalama işaretlerinden bir tanesidir. Sözünü etmiş olduğumuz bu türler ‘yay parantez’, ‘köşeli parantez’ ve ‘süslü parantez’ olarak sıralanabilir.
Yazılı metinlerde cümlenin farklı yerlerinde kullanılan parantez işareti, “()” sembolü ile gösterilir. Parantez işareti, diğer noktalama işaretlerine göre cümle içerisinde daha az tercih edilse de yazılı metinlerde önemli görevlere sahip olan bir semboldür.
Parantez İşaretinin Görevleri
Parantez işaretinin kullanıldığı yerler, işaretin kullanım şekline bağlı olarak değişir. Peki parantez işareti nerelerde kullanılır? Parantez işaretinin kullanıldığı yerleri öğrenmek için parantez işaretinin görevleri hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Parantez işaretinin görevleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:
- Eğer bir cümlede, cümle ile doğrudan ilişkili olmayan bir noktaya değinilmek isteniyorsa parantez işaretinden yararlanılır.
- Yazılı metinlerde aynı cümle içerisinde eş anlamlı sözcükler var ise bu kelimelerin bir tanesi parantez içerisinde kullanılabilir. Buna ek olarak, aynı cümle içerisinde bir sayının veya tarihin farklı bir ifadesi de yer alıyor ise bu durumda da parantez işaretinden faydalanılır.
- Gerçekliği olmayan, alay anlamı bulunan cümlelerde bu durumu okuyucuya anlatabilmek adına ünlem işaretine yer verilebilir. Bu durumlarda ünlem işareti parantez işaretinin içerisinde kullanılır.
- Kesinliği olmayan durumları belirtmek adına cümle içerisinde soru işaretine yer verilebilir. Bu noktada ise soru işareti yay parantez içerisine alınarak kullanılır.
- Eğer cümle içerisinde ünlü birine ait özelliklerden (doğum tarihi, mesleği, ölüm yılı vb.) bahsediliyorsa yay ayraç kullanılır.
- Senaryo metinlerinde, oyuncunun rolü esnasında yapacağı hareketlerin açıklamaları parantez işareti içerisinde verilir.
- Bir metinde yapılan rakamsal listelemelerde yarım ayraç işaretinden faydalanılır. Parantez işaretinin bu tür kullanımlarında yalnızca kapalı ayraç kullanılır.
- Parantez işaretinin görevleri arasında, matematikte işlem sırasının belirtilmesi de bulunur.
- Alıntılarda eser veya yazar ismini belirtmek için de parantez işareti tercih edilir.
Parantez İşaretinin Kullanıldığı Cümleler
Parantez işaretinin kullanımına örnek olabilecek cümleler aşağıdaki gibidir:
- İstanbul’un fethi (1453) sırasında Fatih Sultan Mehmet (III. Mehmed) henüz 21 yaşındadır.
- Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938) Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanıdır.
- Minik Serçe (Sezen Aksu), 1954 yılında Sarayköy’de doğmuştur.
- Antalya Eskişehir arası mesafe (uzaklık), yaklaşık 400 kilometredir.
- Fiziğin en önemli konularından bir tanesi olan ışık hızının değeri, saniyede 300.000 kilometre (299.792.458 metre)dir.
- Canan: Sınavımın kötü geçeceğini biliyordum… (Öfkeli bir biçimde ayağa kalkar ve hızlıca arkadaşı Ceren’in yanına yürür.) Ama bu istediğim okulu kazanmama engel değil. Yetenek sınavlarına çok çalışıp çocukluğumdan beri hayalini kurduğum bölümü kazanacağım. Yetenekli ve başarılı bir ressam olacağım!
- Ceren: (Arkadaşına sarılır ve ardından) Biliyorum… Senin ne kadar yetenekli bir kız olduğunu en iyi ben biliyorum.
- NUTUK (Mustafa Kemal Atatürk)
- Onun ne kadar cömert (!) biri olduğunu unutmuş gibisin…
- Cümlenin öğeleri 6’ya ayrılır. Bunlar sırasıyla:
- 1) Özne
- 2) Yüklem
- 3) Nesne
- 4) Dolaylı Tümleç
- 5) Zarf Tümleci
- 6) Edat
- (5x5)+3