İş yerinde solunan mineral tozların akciğerde hasar oluşturması olarak bilinen pnömokonyoz, en sık kömür işçilerinde rastlanır. Kum, çakmaktaşı, asbest, alüminyum, silisyum gibi zararlı maddelere maruz kalan kişilerde sıklıkla meydana gelir. Kişisel koruyucu ekipmanlar ve ortam havalandırması, hastalığın gelişmesini önemli ölçüde engeller.
Kişilerin endüstriyel tozlara uzun süre maruz kalması ile kronik hale gelen bir hastalık olan pnömokonyoz, akciğerde bağ dokusu gelişmesine neden olur. Meslek hastalıkları kategorisinde değerlendirilen bu hastalık, solunan tozun çeşidine bağlı olarak farklı türlere ayrılır. En sık karşılaşılan türleri ise şunlardır:
1. Silikozis
Silisyum adı verilen kimyasal maddenin uzun süre solunması nedeniyle ortaya çıkan pnömokonyoz çeşidine silikozis denir. Tedbirsiz şekilde çalışan kişilerde uzun sürede gelişen ancak oldukça sinsi seyreden silikosiz, yoğun madencilikle uğraşılan ülkelerde sıkça görülür. Ayrıca demir, kalay, gümüş, kum, dökümhane, optik malzeme üretim tesisi, granit, kum taşı gibi maddelerle uğraşılan iş yerlerinde silikozis riski mevcuttur. Hastalığın gelişmesi için silisyum adlı maddeye en az 20 yıl maruz kalınması gerekir. Silikozis, nefes darlığı, ağır seviyede tüberküloz, solunum yetmezliği gibi sonuçlar ortaya çıkarır.
2. Asbestoz
Oldukça toksik bir madde olan asbest işlerinde çalışan kişilerde meydana gelen pnömokonyoz türüne asbestoz adı verilir. Kanserojen bir madde olmasına rağmen, motorlu araç sanayi, su tesisat işleri, metal kaplamacılık, makine ve yedek parça, çimento endüstrisi, kimya endüstrisi, inşaat yalıtım sektörü, gemi yapımı, kağıt endüstrisi gibi iş sektörlerinde sıklıkla asbest kullanılır. Asbestoz, akciğer kanseri, akciğer zarında kalınlaşma, akciğer zarına sıvı sızması ve diğer solunum sistemi hastalıklarının gelişmesine neden olur.
3. Sideroz
Demir rezervleri ile uğraşılan alanlarda, dökümhanelerde ve demir parçalarının elektrikli aletlerle kesildiği alanlarda görülür. Solunum yoluyla vücuda giren toz taneleri, hava yolu kalınlaşmasına ve akciğer dokusunda makronodül oluşmasına neden olur. Akciğerde fonksiyon bozukluğu gelişirse ise buna fibrotik sideroz adı verilir.
4. Alüminoz
Alüminyum parçalarını solunması sonucu oluşan pnömokonyoz türüdür. Cam endüstrisi, kağıt sanayi, pis su arıtım sektörü gibi iş kollarında sıkça görülür. Alüminyumun akciğerde ve solunum sisteminde oluşturduğu tahribatın geri dönüşümü yoktur.
5. Berilyoz
Berilyum adlı cevherin işlendiği alanlarda, metalurji üretiminde ve maden işçilerinde görülen pnömokonyoz türüdür. Akciğerde oluşturduğu tahribat dışında deri döküntüsü, burun akıntısı nefes darlığı, öksürük ve gözlerde yanma gibi etkilere de neden olur.
6. Bisinozis
Diğer pnömokonyoz türlerine göre daha nadir görülen ve hafif seyreden bisinozis; kenevir lifleri, pamuk, keten gibi bitkilerin tozlarının solunması nedeniyle oluşur. Genellikle tekstil sektöründe çalışanlarda meydana gelen hastalık, akciğerde alerjik iltihaba ve astıma neden olabilir.
Pnömokonyoz belirtileri arasında sayılabilecek ayırt edici bir semptomu yoktur. Spesifik bir belirti olmamakla birlikte pnömokonyoz türleri, genellikle diğer solunum yolları hastalıkları ile benzer belirtilere sahiptir. Nefes darlığı, göğüste sıkışma, öksürük ve göğüs ağrısı en çok rastlanan semptomlar arasındadır. Buna karşın hastalıkla birlikte tüberküloz, kronik obstüktif akciğer hastalığı (KOAH) ve bronşit gelişebilir. Eğer bu tür belirtiler görülüyor ve tehlikeli iş gruplarında çalışılıyorsa, öncelikle pnömokonyoz ihtimali düşünülmelidir.
Kişi, riskli meslek gruplarından birinde çalışıyorsa ve pnömokonyoz varlığını düşündürecek belirtileri varsa, hastalık saptanabilir. Bazı durumlarda belirtiler ortaya çıkmasa bile bir başka nedenle çekilen akciğer grafisi sayesinde de pnömokonyoz varlığı tespit edilebilir. Belirtiler görülmeye başladığı anda zaman kaybetmeden teşhis için doktora başvurulması gerekir. Teşhis için tozlara maruz kalma öyküsü ve süresi dinlenir ve sonrasında klinik muayene, bilgisayarlı tomografi ve halk arasında pnömokonyoz testi olarak anılan birtakım akciğer fonksiyon testleri yapılır. “Pnömokonyoz testi nasıl yapılır?” sorusu pek çok kişi tarafından merak edilse de aslında bu rahatsızlık için spesifik bir test yapılmamaktadır. Tanı konurken bazı akciğer filmleri ile gerekli incelemeler yapılarak hastalık tespit edilebilir.
Pnömokonyoz hastalığı için özel geliştirilen bir ilaç ya da tedavi yöntemi bulunmaz. Hasta bireyler için uygulanan ilk tedavi, semptomların azaltılması ve yaşam kalitesinin iyileştirilmesidir. Hasta, sigara kullanıyorsa derhal sigarayı bırakması gerekir. Eğer gelişen nefes darlığı şiddetli ise inhaler denilen nefes almaya yardımcı aparatlar tavsiye edilir.
Pnömokonyoz hastalığının ileri seviyedeki şiddetli durumlarında akciğer nakli dahi gerekebilir. Akciğer naklinin gerekliliği, nakil sonrası durumun düzelip düzelmeyeceği gibi hususlar uzman doktor kadrosu tarafından bazı testlerle tespit edilir.
Pnömokonyoz hastalığından korunma yolları tıbbi ve teknik olmak üzere ikiye ayrılabilir. Tıbbi koruma kapsamında, düzenli periyodik muayene ve işe giriş sırasında istenen muayeneler yeterlidir. Bu kapsamda solunum sisteminde rahatsızlık bulunan ve zamanla bu alanda hassasiyet oluşan kişiler çalıştırılmamalıdır.
Teknik koruma yöntemlerinin amacı ise solunan toz miktarının azaltılmasına yöneliktir. Bunun için havadaki tozların yapısı, miktarı ve çaplar incelenerek uygun korunma yöntemleri belirlenir. Eğer bu tür önlemler alınmıyor ya da aksatılıyorsa, kişinin FFP maske gibi kişisel koruyucu ekipmanlar ile kendi önlemini alması gerekir.