TDK noktalama işaretleri kuralları ve örnek cümleler: Noktalama işaretleri nerelerde kullanılır?

Bir cümleyi okumayı ve anlamayı kolaylaştıran, genel yapıyı oluştururken duraklama ve vurgulama noktalarını belirten, aynı zamanda duygu ve düşünceleri daha açık bir şekilde ifade etmeyi sağlayan ögelere noktalama işareti adı verilir. Türk Dil Kurumuna (TDK) göre 17 tane noktalama işareti vardır.

Nokta, virgül, ünlem işareti, soru işareti, iki nokta, üç nokta, noktalı virgül, uzun çizgi, kısa çizgi, tırnak işareti, tek tırnak işareti, eğik çizgi, ters eğik çizgi, kesme işareti, köşeli ayraç, yay ayraç ve denden işareti olarak isimlendirilen noktalama işaretleri ve görevleri, TDK tarafından detaylı şekilde açıklanır. Ayrıca noktalama işaretleri örnek cümleler ile daha net anlaşılır. Söz konusu cümlelere aşağıda yer verilmiştir.

Noktalama İşaretleri Kuralları ve Görevleri

1. Nokta (.)

Noktalama işaretleri içerisinde en eski ve en çok kullanılan işaretin nokta olduğunu söylemek yanlış olmaz. Kalemin defterde bıraktığı iz olarak tanımlanan nokta, temel olarak cümlenin bittiğini ifade eder. Farklı kullanım görevleri de olan noktanın görevlerini sıralayacak olursak:

• Tamamlanmış cümlelerin sonuna konur. Cümlenin bittiğini ifade eder.
  Örnek cümle: “Akşam erken yattım.”
• Kısaltma olarak yazılan kelimelerin sonuna nokta konur.
  Örneğin; Prof. (profesör), Dr.(doktor), Yrd. Doç. (yardımcı doçent), Cad. (cadde), vb. (ve benzeri), Bulg. (Bulgarca), İng. (İngilizce) gibi.
• Sıra bildiren sayılardan sonra, ilgili sayıya “-ıncı, -inci, -uncu, üncü” eklerinden birini getirmek için kullanılır.
  Örneğin; 3.(üçüncü), 7.(yedinci), 18.(on sekizinci) gibi.
• Tarihlerde gün, ay ve yıl bilgisi veren sayılar nokta ile birbirlerinden ayrılır.
  Örneğin; 16.06.2019 (16 Haziran 2019), 20.02.1996 (20 Şubat 1996) gibi
• Cümle içinde zaman belirtilirken saat ve dakika bilgisi veren sayıların arasına nokta konur.
  Örneğin; “Tren 16.30’da kalkacak.”, “Saatler 22.00’yi gösterdiğinde yıldız yağmuru başlayacak.”
• Rakam ve sayılar arka arkaya sıralanıp virgül ya da bağlaç ile ayrıldığında, sadece sonuncu rakamdan sonra nokta kullanılır.
  Örneğin; “Kitabın 5, 20 ve 28. sayfalarında konuya ilişkin bilgiler var.”, “5,6 ve 9. maddeleri dikkatle inceleyiniz.”
• Metinlerde listeleme yaparken, her bir maddenin başındaki rakam ya da harften sonra nokta kullanılır.
  Örneğin; A., I., B., IV., 3. gibi.
• Matematikte çarp işleminin yerine kullanılabilir.
  Örneğin; 5.6=30, 12.2=24 gibi.
• Dört ve dörtten çok basamağa sahip sayılar, aralarına nokta konulmak suretiyle üçlü basamak gruplarına ayrılarak yazılır.
  Örneğin; 1.000, 5.953, 25.651.300 gibi.
• Dergi, kitap, makale, deneme gibi yazıların künyelerinin sonuna nokta konur.
  Örneğin: “Haluk Oral, Nâzım Hikmet’in Yolculuğu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2019.”
• İnternet sitesi adreslerinde bulunan "www" ibaresi ile diğer ögelerin her birinin arasına nokta konur.
  Örneğin: www.mynet.com

2. Virgül (,)

Virgül, noktadan sonra en çok kullanılan noktalama işaretidir. Metin içinde anlam değişmelerine yol açabileceğinden büyük öneme sahiptir. Temel görevi arka arkaya sıralanan, benzer göreve sahip kelime ve kelime gruplarını birbirinden ayırmak olsa da farklı görevleri de mevcuttur. Virgülün kullanıldığı yerler:

• Aynı cümle içinde, eş amaçla kullanılan kelime ve kelime gruplarını birbirinden ayırmak için kullanılır.
  Örnek cümle: “Esmer tenli, uzun boylu, yakışıklı bir adamdı.”
• Sıralı cümlelerin birbirinden ayırt edilmesi için kullanılır.
  Örnek cümle: “Eve gittim, yemek yaptım.”, “Karneleri aldık, tatil başladı.”
• Uzun cümlelerde özne yüklemden uzak düşmüş ise virgül kullanılır.
  Örnek cümle: “Mehmet, akşam yemeklerinden sonra yürümeyi alışkanlık edinmişti.”
• Bir cümle içinde yer alan ara söz ve cümleleri ayırmak için, ilgili söz ve cümlelerin sonuna konur.
  Örnek cümle: “Oğlum, canımın parçası, sonunda mezun oluyor.”
• Adlaşmış sıfatlar ve işaret zamirleri cümlede bir isimden öce geldiğinde herhangi bir anlam karmaşası olmaması için adlaşmış sıfattan ve işaret zamirinden önce kullanılır.
  Örnek cümle: “İhtiyar, adama yaklaşıp bir şeyler söyledi.”, “O, kitabını aldı.”
• Anlama güçlük katmak için tekrarlayan kelimelerin arasına konur.
  Örnek cümle: “Hüzün, yine hüzün, yine hüzün."
• Tırnak içine alınmamış alıntı cümlelerinden sonra ve konuşma çizgisinden sonraki alıntı cümlelerinin sonuna konur.
  Örnek cümleler: “Beni artık arama, dedi.”
  “Anne ben geldim, diye seslendi.”
• Cümle içerisinde özellikle vurgulanmak ve daha baskın bir şekilde söylenmek istenen ögelerden sonra konur.
  Örnek cümle: “Geçen gün, sözlerinle beni çok üzdün.”
• Hitap için kullanılan sözlerden sonra kullanılır.
  Örneğin: “Sevgili Öğrenciler,”, “Canım Kardeşim,”
• Sayıların yazımında ondalık kısımdan önce kullanılır.
  Örneğin: 25,4 (yirmi beş tam, onda dört)
• Kitap ve dergilerin künyelerinde yazar, eser, basımevi gibi maddelerden sonra konur. Önce yazarın soyadı yazılmışsa, adı yazılmadan önce de virgül konur.
  Örnek: Pala, İskender, İtiraf, Kapı Yayınları, 2019.
• "Elbette, evet, hayır, peki" gibi; sonrasında kabul, iştirak ya da ret bildiren kelimelerden sonra virgül kullanılır.
  Örnek cümleler: “Peki, senin dediğin olsun.”, “Hayır, oraya gelmeyeceğim.”

Uyarı: Cümle içinde “ve”, “veya”, “yahut”, “ya da” gibi bağlaçlardan önce veya sonra virgül kullanılmaz.
Uyarı: Tekrarlı bağlaçlardan önce veya sonra virgül kullanılmaz. “Hem giderim hem ağlarım.”
Uyarı: Zarf fiil eki alan kelimelerin ardından virgül konmaz. “Oraya bir gidip geleceğiz.”
Uyarı: Şart ekinden (-se, sa) sonra virgül kullanılmaz. “Aklın yatarsa sende gel.”

3. Noktalı virgül (;)

Noktalı virgülü kullanmak, virgülü kullanmaktan daha zordur. O yüzden noktalı virgül kullanım kuralları önemlidir. Türk Dil Kurumunun açıklamasına göre noktalı virgülün görevleri ve kullanım yerleri:

• Aynı cümle içinde yer alan ve virgülle ayrılmış olan; farklı türde ya da farklı amaçla kullanılan kelimeleri ayırmak için noktalı virgül konur.
  Örneğin: “Türkiye, İngiltere, Fransa; Ankara, Londra, Paris”
• Öğeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için kullanılır.
  Örnek cümle: “At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.”

4. İki nokta(:)

İki nokta işareti bir açıklama ile ilgilidir. Kendisinden sonra mutlaka örnek veya açıklamalar başlar.

• Cümlede açıklaması yapılacak veya örnek verilecek sözün ya da cümlenin sonunda kullanılır.
  Örnek cümle: “Masal: çocuklara anlatılan doğa üstü hikâyelerdir.”, “Kış ayları denince birçok insanın aklına tek hastalık gelir: Grip.”
• Konuşma sözlerde tırnak işaretinden önce veya konuşma çizgisinden önce kullanılır.
  Örnek: Babam: “Hadi, gidelim.” dedi.
  “Misafirlerden biri:
  -Senin çocuk pek hareketli, dedi.”
• Yazılı ses bilgisi anlatımlarında, uzun ünlüleri belirtmek için iki nokta konur.
  Örneğin: a:ile, ka:til, i:cat gibi.
• Matematikte bölme işlemi yerine iki nokta kullanılır.
  Örneğin: 12:6=2
• Genel ağ adreslerinde kullanılır.
  Örneğin: https://www.tdk.gov.tr

Uyarı: İki noktadan sonra cümle niteliği taşıyan bir ifade gelirse, başlangıçta büyük harf kullanılır. Fakat örnekler sıralanacağında küçük harfle devam edilmesi gerekir.

5.Üç nokta(…)

• Anlatım bakımından kasıtlı olarak tamamlanmamış cümlelerin sonuna üç nokta konur.
  Örneğin: “Önümüzde masmavi bir deniz…”
• Olaylar, nitelikler, isimler, örnekler sıralandıktan sonra benzerlerinin de devamında var olduğunu belirtmek için üç nokta kullanılır.
  Örnek cümle: “Bahçede pek çok çiçek çeşidinden vardı: gül, lale, papatya…”
• Söylenmek istemeyen kelimelerin yerine üç nokta kullanılır.
  Örnek cümle: “Biz olanları… Beyden öğrendik.”
• Alıntı yapılan bölümlerin başında, ortada ve sonunda olmayan kelime veya bölümlerin yerine kullanılır.
  Örneğin: “…her şeyi anlatmak için dili çözse bile disk kelimesi… (İskender Pala)”

6. Soru işareti (?)

• Soru eki veya sözü içeren cümlelerin sonunda soru işareti kullanılır. Soru eki içermiyor olsa bile soru bildiren cümlelerin sonunda kullanılır.
  Örnek cümle: “Saat kaç?”, “Nereye gidiyoruz?”, “Adınız?”
• Bilinmeyen veya şüpheyle karşılanan yer, tarih gibi ifadeleri belirtmek amacıyla bu ifadenin ardından soru işareti konur.
  Örnek: Mehmed bin Süleyman (1480? - 1556)

Uyarı: Soru sorma amacıyla yazılan ve soru anlamı taşıyan sıralı ya da bağlı cümlelerde, soru işaretinin kullanım yeri cümlenin sonudur.

7. Ünlem işareti (!)

• Sevinç, övünç, acı, korku, şaşırma gibi duyguları anlatan cümle veya ifadelerin sonunda ünlem işareti kullanılır.
  Örnek cümle: “Hava ne kadar da sıcak!”, “Aşk olsun!”, “Eyvah!”
• Uyarı, hitap ya da seslenme amaçlı sözlerin sonuna ünlem işareti konur.
  Örneğin: “Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri! (Atatürk)”
• Küçümseme, kinaye ya da alay etme gibi anlamlar kazandırmak için, ilgili sözden sonra yay ayraç içinde ünlem işareti kullanılır.
  Örnek cümle: “Çocuk, fikrinin akıllıca (!) olduğunu düşünüyor.”

8. Kesme işareti (‘)

• Özel isimlere gelen çekim eklerinden önce kesme işareti kullanılır.
  Örnek cümle: “Kerim’in kardeşi, Adana’dan Sakarya’ya tayin olmuş.”

Uyarı: Özel adlara getirilen yapım ekleri ve aile anlamı katan çoğul ekleri kesme işaretiyle ayrılmaz.
Örnek cümle: “Buralarda Sivaslılar hemşehrilerini bırakmazlar.”, “Bu akşam toplanıp Mahmutlara gideceğiz.”

• Kısaltmalara getirilen eklerden önce kesme işareti kullanılır.
  Örneğin: TDK’nin, EGO’dan, THY’den, ÇÖMÜ’de
• Sayılara getirilen tüm eklerden önce kesme işareti kullanılır.
  Örneğin: 1980’de, 18.30’da, 18’inci
• Şiirlerde ölçü ve söyleyiş gereği düşürülen seslerin yerine kullanılır.
  Örneğin: “N’eylersin ayrılık herkesin belası (Ne eylersin)”, “Karac’oğlan derki bizi kayıran.”
• Net ve belirli bir tarih bildirilirken, gün ya da aya gelen ekler de kesme işareti ile ayrılır.
  Örnek cümle: “Başvurular 28 Haziran’da bitecekmiş.”

9. Tırnak işareti (” “)

• Konuşma cümlelerinin başında ve sonunda tırnak işareti kullanılır. İlgili konuşma cümlesine ait olan noktalama işareti de tırnak işaretinin içine alınır. Sonrasında ise küçük harfle devam edilir.
  Örnek cümle: Öğretmenimiz: “Ders başlıyor.” dedi.
  Annem: “Acıktınız mı?” diye sordu.
• Yazı içinde geçen eser adlarının başında ve sonunda çift tırnak işareti kullanılır.
  Örnek cümle: Kemal Tahir “Yorgun Savaşçı”da bir Osmanlı Yüzbaşısı’nı işler., Defterimize yazdığımız “Yaşamak” adlı şiiri ezberledik.
• Bir cümlenin içerisinde özellikle vurgulanmak istenen bir ifade varsa, ilgili sözcük yada sözcüklerin başına ve sonuna tırnak işareti konur. Tırnak içine yazılan kelimenin büyük ya da küçük harfle yazılması, söz konusu kelimenin özel isim olup olmamasına bağlıdır.
  Örnek cümle: Onun kitaplarında “betimleme” çok önemlidir., Yazarın “Açlık” adlı dünya klasiği seçilmiş bir romanı vardır.

10.Tek tırnak işareti (‘)

• Alıntı cümlelerin içinde yer alan bir başka alıntıyı göstermek için tek tırnak işareti kullanılır.
  Örnek cümle: Ünlü bilim adamı: “Çalışmak ve merak etmek, bilimin en önemli değeridir. Victor Hugo ‘Çalışmak hayat, düşünmek ışıktır.’ der.” dedi. 

11. Ayraç ( )

• Cümle içindeki açıklayıcı sözleri yazarken ayraç kullanılır. Bunlar bazen bir tarih bazen de eş anlamlı kelime olabilir.
  Örnek cümle: “İlk yazım yayımladığımda (1985) ortaokul öğrencisiydim.”, “Bu şiirde teşhis (kişileştirme) sanatına bolca yer verilmiş.”
• Tiyatro metinlerindeki davranışlar belirtilmek için ayraç içinde verilir.
  Örnek cümle: Kadın (Ayağa kalkarak): “Evet, benim.” dedi.
• Bir metinde bahsi geçen tanınmış isimlerin ölüm ve doğum tarihleri ayraç içine alınır.
  Örnek cümle: “Nedim, (1681 -1730) döneminin en farklı şiirleriyle ünlüdür.”
• Sahibi bilinen özdeyiş ve aforizma gibi alıntı cümlelerin söyleyeni, ilgili cümlenin sonuna ayraç içinde yazılır.
  Örnek cümle: “Yurtta sulh, cihanda sulh.” (Atatürk)

12. Köşeli ayraç [ ]

• Ayraç içinde yazılan bir açıklama için ayrıca yeni bir açıklama gerektiğinde bu açıklamayı köşeli parantez içinde yazarız.
  Örnek cümle: “Daha lisedeyken farklı türlerdeki dünya klasiklerini (Savaş ve Barış [roman], Odysseia [şiir], Kibarlık Budalası [tiyatro]) okumuştum.”