Tez yazmak çoğu öğrenci için sancılı bir süreç olabilir. Akademik bir dil kullanmak, alıntılama sisteminin eksiksiz bir şekilde işlemesi, intihal yapmamak ve savunulan düşüncenin bilimsel bir zemine oturtup tartışmak ve sorgulamak bu sancılı sürecin bir parçasıdır. Tez yazarken bu sancılı sürecin daha hafif geçebilmesi için tez yazma ve tez yazma süreci hakkında bilgi sahibi olmak, güzel bir planlama ve motivasyon gereklidir.
Tez kelimesi sözlük anlamı olarak incelendiğinde karşımıza iki farklı kelime çıkar. Sesteş bir kelime olan tez kelimesi için baz alacağımız sözcük, Fransızca kökenli olan tez kelimesidir. Fransızca “thése” kelimesinden alıntı olan tez sözlükte “sav” ve “üniversitelerde öğrencilerin ya da öğretim görevlilerin hazırlayıp sundukları bilimsel eser” şeklinde açıklanır.
Tez kısaca, akademik kariyer içerisinde öğrencilerin ya da öğretim üyelerinin hazırladıkları bilimsel eserdir. Bilimsel bir eser olan tez kısaca bir iddia ve tartışmaya dayanarak bir fikir ve öneri ileri sürmektir. Akademik kariyer açısından tez yazmanın amacı öğrenci ve öğretim üyelerinin araştırma yapma, savunma, akademik beceri gibi yeteneklerini kazanıp bulundukları alanda bilime katkı sağlamalarıdır. Tez yazarken kişilerin temel amacı o alan ile ilgili yeni bir fikir sunmak, yenilik getirmek ve hatta olmayanı ileri sürerek yeni yorumlarda bulunmaktır.
“Tez yazımı nasıl yapılır?” konusuna girmeden önce teze başlamak için tez başlıklarını ve bazı terimleri bilmek gerekir. Öncelikle bu terimlerden bahsetmek gerekirse:
Hipotez: Varsayım olarak da adlandırılan hipotez bir olgunun, olayın ya da bilimsel bir sorunun üzerinde daha fazla inceleme yaparak test edilmesine olanak sağlayan, öneri niteliğindeki açıklama yani önermedir.
Teori: Kuram olarak da adlandırabileceğimiz teori, tekrarlayan deney ve gözlemlerle, var olan bilgi birikimi açısında doğruluğu kabul edilen ancak deney ve gözlemle yanlışlanabilme potansiyeli olan, öngörülerinde doğru çıkmış hipotezdir. Kuramlar deney, akıl, gözlem ve mantık yoluyla her defasında farklı şekillerde doğrulanabilir ya da yanlışlanabilir.
Yasa: Kanun olarak da açıklanabilen yasa değişmez doğru olarak kısaca tanımlanabilir. Yasalar tekrarlanan deney ve gözlemler sonucunda her defasında aynı sonucu veren ve bu sonuç kesinleşmiş olan, mantığa ve akla uygun, genele göre kabul görerek değişmez niteliği kazanmış, hata olasılığı olmayan gerçek bilidir. Yasalaşmış bilgilerin çökertilme ya da yanlışlama mümkün değildir.
Bilimsel Yöntem: Olayları ve olguları açıklamaya ya da bir problemi çözmeye çalışırken kullanılan yöntemdir. Bilimsel yöntemde deney ve gözlem kullanılır. Sistemli bir şekilde yapılan gözlem, deney, ölçme, test, inceleme ve araştırma bilimsel yöntemdir.
Bilimsel Düşünce: Mantığa ve akla uygun olan, var olan değişmez bilgileri kullanarak yeni değişmez bilgileri ortaya çıkarma yolu, çabasıdır. Bilimsel düşüncede temel olarak amaç bilgi birikimi, yaratıcılık, akıl, mantık, düşünce, mevcut bilgileri kullanarak daha önce eşi benzeri olmayan yeni bir bilgi ya da yapı, buluş ortaya koymaktır.
Bilimsellik: Yeni bir şeyi ortaya koyma aşamasında yapılan tüm yöntemlerin sistemli bir şekilde olması bilimselliğin en önemli noktasıdır. Belirli yöntemler kullanarak mevcuttan farklı olarak değişmez bilgiler ortaya çıkarmaktır. Bu bilgiye ulaşmak için kullanılan yöntemler ve düşünceler bilimseldir. Yasalaşmış bilgiler bilimseldir, teorilerin bilimsel olabilmesi için genel kanı ve yöntemler tarafından doğrulanabilmesi ve az da olsa mevcut değişmezleri barındırması gerekir.
Tez hakkındaki temel terimleri öğrendikten sonra tez yazmaya başlanabilir. Tez belirli kurallar ve adımlar dâhilinde yazılıyor olsa da bazı durumlar farklılık gösterebilir. Örneğin sayısal alanlarda yazılan bilimsel tezlerle sosyal bilimler alanında yazılan bilimsel tezlerin adımları, aşamaları ve yöntemleri farklı olabilir. Ancak genel olarak tez yazımı bir genel şema altında incelenebilir. Tez aşamaları şu şekildedir:
Tez yazarken yararlanılabilecek en doğru kaynaklar çalıştığınız alanda daha önce yazılmış tezler ve üniversitelerin tez yazım kılavuzudur. Bu doğrultuda “Lisans tezi nasıl yazılır?”,”Bitirme tezi nasış yazılır?” ve “Yüksek lisans tezi nasıl yazılır?” sorularının cevapları farklılık gösterebilir. Bunun en temel nedeni üniversitelerin kılavuzlarının ve alanların birbirinden farklı olmasıdır. Tez yazarken en doğru kaynak aynı zamanda YÖK’tür. Geçmişten günümüze kadarki süreçte yayınlanan ve onaylanan tüm bitirme tezlerine, yüksek lisans, doktora ve profesörlük tezlerine buradan ulaşmak mümkündür.
Tez yazarken öncelikle dikkat edilecek husus konu seçimidir. Elbette bu konuda kişilerin ilgi alanları doğrultusunda bir tez konusu belirlemesi önemlidir. Bunun yanı sıra bulunan tez konusunun benzersiz olması ve o konu hakkında ya da seçilen başlıklar hakkında çalışmaların ne kadar olduğu da önemlidir. Örneğin bitirme tezi yazarken seçilen konu daha geniş bir yelpazede ele alınırken yüksek lisans ve doktora tezlerinde konular daha da spesifikleştirilir ve özelleştirilir. Konu seçerken bir diğer önemli husus da var olan çalışma ve kaynakların yeterliliği ve ulaşılabilirliğidir.
Konu seçiminden sonra dikkat edilmesi gereken bir diğer mesele de konuyu sınırlandırmaktır. Seçilen konu çok geniş bir kapsamdaysa ve eğer lisans bitirme tezi yazılmıyorsa tez konusu sınırlandırılmalıdır. Tez konusunu sınırlandırmak daha doğru bir araştırma sürecinin sağlanmasının yanı sıra zaman değerlendirme ve iyi kullanma konusunda da kişiye fayda sağlar. Tez yazarken dikkat edilmesi gereken kurallar şu şekildedir:
Tez yazarken kişilerin en zorlandığı noktalardan birisi de tez özeti yazmaktır. Özet ya da abstract olarak adlandıracağımız bölüm temel olarak ele alınan ve yazılan tezin neyle ilgili olduğunu açıklar. Çoğunlukla önerilen nokta tez özetinin, tez bittikten sonra yazılmasıdır. Böylece yazdığınız tezi iyice kavrayabilir ve özeti daha rahat yazabilirsiniz. Tez özeti yazarken gözetmeniz gereken nokta özeti kendiniz için değil diğer okuyucular için yazdığınız gerçeğidir. Tez özeti, tez hakkında bilgi verir ve okuyucuların bu tezde ne öğreneceğini söyler.
Özet bölümü gerek makalelerde gerek çalışmalarda gerekse de tezlerde olması gereken bir bölümdür. Özet, çalışma hakkında okuyuculara net bilgi verir ve çalışmanın ne olduğunu özetler. Özetin bir diğer özelliği de araştırmacıların, tezin neyle ilgili olup olmadığını daha kısa sürede fark edebilmesidir. Böylece zamandan tasarruf ederek kendi alanlarıyla ilgili olmayan bir çalışmanın ne olduğunu anlamak için vakit kaybetmezler. Bunun yanı sıra tez özetleri, tezlerin veritabanında daha kolay sınıflandırılabilmesi ve ilgili kişilerin çalışmayı daha kolay bir şekilde bulabilmesini sağlar. Tez özeti yazarken dikkat edilmesi gerekenler: