Çocuklarına tuvalet eğitimi vermek, her anne-babanın geçmesi gereken bir dönemeçtir. Çocuk kuru kalmayı öğrenirken yardıma gereksinim duymaktadır. Yürüme, gelişimsel bir basamaktır; bu nedenle de, anne-babanın çocuğa çok fazla rehberlik etmesine gerek yoktur. Tuvalet eğitimi ise bu noktada farklılaşmaktadır. Çocuktan ne beklendiği ona açık bir şekilde gösterilmelidir.
Akla gelen sorulardan biri tuvalet eğitiminin başlangıç yaşının ne olması gerektiği ile ilgilidir. Bu sorunun cevabı uzmanlar tarafından iki şekilde cevaplanmaktadır. Bazı uzmanlar, "Çocuk hazır olduğunda eğitilmelidir", demektedir. Diğer bir kısım uzman ise daha spesifik olmaktadırlar ve 20-24 ay aralığını vermektedirler. Gerçekte, iki cevap da hemen hemen aynı yöne işaret etmektedir: Normal gelişim gösteren çocukların bir çoğu söylenen hazır oluş kriterlerini ancak 20-24 arasında tamamlamaktadır.
Çocuğun hazır oluş kriterleri gözden geçirildiğinde kabaca ikiye ayrılabildikleri gözlenmektedir:
1)Fiziksel ve Anatomik Yeterlilik
2)Psikolojik ve Zihinsel Yeterlililk
Bir çocuğun fiziksel ve anatomik açıdan yeterli olup olmadığı aşağıdaki kriterlere bağlıdır. Eğitime başlamak için aşağıdaki soruların yanıtları "Evet" olmalıdır.
1)Fiziksel ve Anatomik Yeterlilik
a)Mesane Kontrolü:
-Çocuk tüm gün içerisinde 3-4 saat boyunca kuru kalabiliyor mu?
-Çocuk idrarını yaptığında tüm idararını bir kerede boşaltabiliyor mu?
-Çocuk tuvalet ihtiyacını görürken (bezli olsa bile) yüz ifadesiyle bunu belli ediyor mu?
b)Kaba ve İnce Motor Gelişim
-Çocuk bir odadan bir odaya bağımsız olarak yürüyebiliyor mu?
-Çocuk bağımsız bir şekilde oturabiliyor mu?
-Küçük objeleri parmakları ile alabiliyor mu?
-Yaşına uygun bir şekilde üstünü çıkartabiliyor mu?
2)Psikolojik ve Zihinsel Yeterlililk
a)Zihinsel Yeterlilik
-İki yada üç tane talimat içeren yönergelerinizi izleyebiliyor mu?
-Kendisinden istendiğinde en az 3-5 dakika oturabiliyor mu?
-Yönergeniz üzerine oda içinde belirli bir yere gidebiliyor mu?
-Sizin yaptığınız her hangi bir hareketi taklit edebiliyor mu?
-İsteğiniz üzerine istediğiniz oyuncağı size getirebiliyor mu?
b)Psikolojik Yeterlilik
-Çocuğun eğitimi verecek olan kişi ile sıcak bir ilişkisi var mı?
-Çocuk kendi başına bir şeyleri başarmaktan mutluluk duyuyor mu?
-Çocuk eğitimi verecek olan kişi ile bir özdeşim içerisinde mi ? Onu taklit etmeye gayret ediyor mu?
Yukarıda sıralan tüm bu koşullar, bir çocuğun tuvalet eğitimi için hazır olup olmadığına işaret eden önemli göstergelerdir.
Çocukların doğuştan getirdikleri bir takım mizaç özellikleri de, alınacak olan eğitimi etkileyebilmektedir. Örneğin doğuştan çok aktif olan çocuklar, hazır olma koşullarından olan oturma koşulunu kolaylıkla yerine getirememektedirler. Ya da düzene girmekte zorlanan çocuklar, tuvalet ihtiyaçlarının ön görülmesi daha zor olduğundan eğitimi daha zor tamamlayabilmektedirler.
Eğitime başlanmasına karar verildikten sonra, ilk aşama, "hazırlık aşaması"dır. Bu aşamada, aşağıdaki iki önemli nokta gözden geçirilmiş olmalıdır.
Hazırlık Aşaması
Rutin
-Eğitime başlamak için seçilen zaman çok önemlidir. Çocuğun ve ailesinin hayatında büyük değişiklikler olmamalıdır. Yeni bir rutine alışacak olan çocuk için geriye kalan her şeyin tanıdık ve aşina olması eğitimi kolaylaştıracaktır.
Lazımlık
-Seçilen lazımlığın çocuğun boyu ve kilosu için uygun olması, ayrıca kolay taşınabilir olması gerekmektedir.
-Çocuk lazımlığa oturduğu zaman ayakları mutlaka yere değmelidir. Zira ayaklarından güç alabilmesi, çocuğa tuvalet ihtiyacını görürken çok yardımcı olacaktır.
-Lazımlığı temizleme görevi çocuğa verilmemelidir. Çocukların kendi üretimlerinin başına gelecek olanlar ile ilgili tepkileri çok değişken olabilmektedir.
-Son dönemlerde çok farklı çeşitlerde ve şekillerde tasarlanmış lazımlıklar çıkmış olsa da ortalama bir lazımlık iyi bir eğitim için yeterli olmaktadır.
Birinci Aşama
Bu aşamada çocuk, yaklaşık bir hafta boyunca lazımlığa üstü giyinikken oturması için teşvik edilir. Bu süreçte oyuncak bir ayı model olarak kullanılabilir. Çocukların gördüklerini daha kolay öğrendiklerinden bu model çocuk için kolaylık sağlayacaktır. Çocuk oturakta iken ona bir hikaye okuyarak veya otururken oynayabileceği bir oyuncak sağlayarak onun 3-5 dakika lazımlıkta oturmasına çalışılmalıdır.Çocuk eğer oturmayı reddediyorsa bu konuda ısrarcı olunmamalıdır. Eğitimin hiç bir aşamasında çocuk zorlanmamalıdır.
İkinci Aşama
Bu aşamada çocuk çıplak bir şekilde lazımlığa oturtturulmaya çalışılmalıdır. Bunun için özellikle banyo öncesi zamanlar uygundur. Diğer yandan giyinikken lazımlığa oturma çalışmaları da devam etmelidir. Bu çalışmalar sırasında, çocuğa, gelecekte tuvaletini büyük çocuklar gibi lazımlığa yapacağı da anlatılmalıdır.
Üçüncü Aşama
Çocuk günde 2-3 kez giyinik bir şekilde lazımlığa 3-4 dakika oturabiliyorsa, artık üçüncü aşamaya geçilmelidir. Bu aşamada çocuk artık düzenli zamanlarda lazımlığa oturtturulmalıdır. Bu zamanlarda, çocuğun bezi lazımlıkta iken çıkarılmalıdır. Bunun için en uygun zamanlar çocuk için zor ve telaşeli olmayan zamanlardır, örneğin yemeklerden sonra, banyodan önce gibi. Bu süreçte, çocuğa fikrini sormak genelde hayır cevabını getirmektedir. Bu yüzden "Gel, lazımlığa oturalım mı?" diye sormak olumlu cevaplar doğurmayacaktır. Bunun yerine "Ben sana hikayeni okurken senin de lazımlığa oturman için iyi bir zaman" demek mümkündür.
Bu süreçte çocuğun lazımlığa gerçekten tuvaletini yapması olasıdır. Bu durumlarda aşırı tepki vermeden çocuk ılımlı ve sıcak bir şekilde övülmelidir. Zira bunu hemen tekrar edemeyen çocuk bundan üzüntü duyabilmektedir.
Çocuk 3-5 dakikadan fazla oturmaya zorlanmamalıdır. Çocuk biraz sonra tuvaletini yapacağını belli etse bile bu süre uzatılmamalıdır. Zira zorla oturtulan çocuklar zaman zaman tuvaletlerini bilerek tutmaktadırlar. Bu konudaki bir güç mücadelesi çocuk açısından çok daha önemli sağlık sorunlarına yol açabilir.
Dördüncü Aşama
Eğer çocuk tuvaletinin çoğunu artık lazımlığa yapıyorsa hazır bezler çıkartılabilir. Bu dönemde artık çocuk düzenli aralıklarla lazımlığa oturtulmalıdır. Çocuğun başarı oranını artırmak için bu döneme geçmeden önce çocuğun lazımlığa yapma oranının beze yapma oranından fazla olduğundan emin olunmalıdır.
Beşinci Aşama
Eğer çocuk bir hafta boyunca sabahları kuru bir bez ile kalkıyorsa geceleri bez çıkarma denenebilir. Geceleri kuru kalmak gündüz kuru kalmaktan çok daha sonraları gelişmektedir. Geceleri kuru kalmanın psikolojik motivasyondan çok fizyolojik özelliklerle ilgili olduğu artık bilinmektedir. Ailesinde alt ıslatma öyküsü olan kişilerin çocuklarında da bu özelliğin görülme sıklığı daha fazladır. Bu dönemde çocuk gece yatmadan önce (mümkünse iki kere) mutlaka tuvalete götürülmelidir. İçilen sıvı miktarı gündüze yayılmalıdır.
Gece lambası ve oda sıcaklığının ayarlanması da, tuvalete gidişi daha kolaylaştırdığından faydalı olduğu söylenebilir. Dört yaşındaki çocukların % 25'i gece ıslatmalarına devam etmektedir. Bu yüzden beklentiler çok yüksek tutulmamalıdır.
Tuvalet eğitimi sırasında, tüm eğitimlerde olduğu gibi çocuk başarısız göstermemelidir. Eğitim zorlamaya değil yüreklendirmeye dayalı olmalıdır. Bu dönem, gelişimsel olarak çocukların zorlamaya karşı çok hassas oldukları bir dönem olduğundan anne babalar gerekirse bir adım geri atmayı ve çocuklarını beklemeyi tercih etmelidirler. Her çocuğun kendi hızı olduğu unutulmamalıdır. Tüm bunlara rağmen tuvalet eğitiminde sorunlar ile karşılaşılıyorsa, sorunlar daha fazla derinleşmeden bir uzmandan yardım almak bazen çok yararlı olmaktadır.
Ahu Sağlam Klinik Psikolog, B.E.Y.A.Z Bireysel Gelişim ve Danışmanlık Merkezi