Ücretsiz izin hem çalışan işçilere hem de işverenlere verilebilen bir hak olarak karşımıza çıkar. Ücretsiz iznin kullanılmasında birçok farklı unsur sebep olarak gösterilebilir. Bu izin türüyle alakalı toplam iki farklı uygulama bulunur. Bu uygulamalardan ilki yasadan doğan ücretsiz izin olarak tanımlanır. İkinci uygulama ise hem çalışanın hem de işverenin aralarında yaptığı bir anlaşma sonucu ortaya çıkan ücretsiz izin durumudur.
İşveren ile çalışan arasında işe başlamadan önce bir iş sözleşmesi yapılır. Bu iş sözleşmesinin belli bir süre geçici olarak durdurulması durumu, ücretsiz izin olarak tanımlanır. 4857 Sayılı İş Kanunu ücretsiz izin ile ilgili açık ve net bilgilere yer verir. Bu iş kanuna göre çalışanlar ücretsiz izne çıktığında şirketle olan bağlantısı aynı şekilde devam eder. Ancak işverenin çalışan kişiye maaş ödeme durumu ortadan kalkar. Aynı şekilde çalışan kişinin de çalışma yükümlülüğü askıya alınır. Ücretsiz izin adından da belli olduğu üzere çalışanların ücret almadan izne çıkması durumudur.
Ücretsiz izin hakkının kötüye kullanılmaması adına bazı şartlar ortaya konulmuştur. Buradaki asıl amaç hem işverenin hem de çalışanların haklarını korumaya yöneliktir. İş sözleşmesinin bir süreliğine askıya alınması olarak tabir edilen ücretsiz izin hakkında öne çıkan çok önemli bir nokta mevcuttur. Bu önemli ve kritik nokta bu iznin kullanılabilmesi için ilgili firmada belirli bir süre çalışmış olunması şartının aranmamasıdır. Çalışan kişiler yeni işe başlamış olsa dahi ücretsiz izni talep etme hakkına sahiptir.
Çalışan kişinin ya da işverenin ücretsiz hakkını kullanabilmesi için bazı koşulların uygun olması gerekir. Ücretsiz izin hakkı için en temel koşulların başında bu isteğin yazılı bir şekilde bildirilmesi koşulu gelir. Tarafların yalnızca karşılıklı konuşarak ücretsiz izni onaylaması yasalar gereği uygun değildir. Bu yüzden bu iznin mutlaka yazılı bir şekilde bildirilmesi büyük önem taşır. Bu bağlamda öncelikli olarak şirket sahiplerinin yani işverenlerin bu izin talebini çalışan kişilere yazılı olarak vermesi gerekir. Çalışan kişilerde bu yazılı ücretsiz izin önerisini altı gün dolmadan yine yazılı bir şekilde işverene sunmalıdır. Burada önemli olan nokta çalışan kişinin yani işçinin bu izin talebini onaylama yükümlülüğü yoktur. İsterse bu talebi geri çevirebilir ve işverende bu kişiyi ücretsiz olarak izne çıkaramayabilir.
Diğer yandan çalışan kişi ücretsiz izne çıkmak isterse yine aynı şekilde ilk olarak bu talebini işverene yazılı olarak bildirmesi gerekir. Taraflar arası hukuken anlaşma sağlandığında ücretsiz izin uygulaması devreye girer. İster özel sektör olsun, ister kamu sektörü olsun, tüm çalışanların ücretsiz izne çıkma hakları vardır. Ancak kamu sektöründe çalışanların bu hakkı özel sektöre göre biraz farklıdır. Memur ücretsiz izin hakkı süresi toplamda bir senedir. Ayrıca bu bir senelik izin süresini en çok iki kere kullanma hakları vardır.
Gerek çalışanın gerekse patronun ücretsiz izin isteme hakları bakidir. Bu konu 4857 Sayılı İş Kanunu ücretsiz izin maddesi içerisinde detaylı bir şekilde yer alır. İş Kanunu’nun 22. maddesinde ücretsiz izin ile alakalı her bilgi açık ve net bir biçimde mevcuttur. Ücretsiz izin hakkının kullanılabilmesi için bazı şartların harfiyen yerine getirilmesi gerekir. Devlet memurlarında ücretsiz izin şartları ile özel sektörde çalışanların ücretsiz izin koşulları benzer nitelikler taşır. Bu bağlamda genel olarak ücretsiz izin şartları şu şekildedir: