Dilimizde kullanılan ekler, kelimelerde her zaman yalın halleriyle görülmezler. Türkçenin kuralları doğrultusunda, ünsüz uyumu gibi detayların var olması gerekir. Buna göre kelimelere gelen ekler, ünsüz uyumunun gerekliliklerine göre şekil değiştirebilir. Ünsüz uyumu nedir, kuralları nasıl şekillenmiştir?
Ünsüz Uyumu Kuralları
Türkçede sert ünsüzle biten bir sözcüğe sert ünsüzle başlayan bir ek getirilirse ekin başındaki ünsüz sertleşir. Türkçede 21 ünsüz harf vardır. Bunlar b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z şeklinde sıralanır. Ünsüz uyumu ise ses uyumuna göre iki gruba ayrılır.
- Kelimeler sert ünsüzle bitiyorsa aldıkları ekler sert ünsüzle başlar: aç-tı, aş-çı, bak-tım, bas-kı, çiçek-ten, düş-kün, geç-tim, ipek-çi vb.
- Yumuşak ünsüzle bitenler ise yine sert ünsüzle başlayan ekler alırlar: al-dı, an-dı, bil-gi, göz-cü, yol-da vb.
Ünsüz Uyumunda Dikkat Edilmesi Gereken Bazı Özellikler
- Bazı yumuşak ünsüzler, alıntı örnekler dışında (hac, şad) sertleşirler; kitap, bant, etüt vb.
- Bazı kelimeler ünlü harfle başlayan ek aldığı zaman, sondaki sert ünsüz yumuşama yaşar; bant – band, kitap – kitab, etüt – etüd vb.
- Bazı alıntılarda yumuşama olmaz; ahlak, evrak, hukuk vb.
- Çok heceli kelimler ünlüyle başlayan bir ek alırlarsa sonlarında bulunan p, ç, t, k ünsüzleri b, c, d, ğ harfine dönüşür; kanat-kanadı, bıçak- bıçağı vb.
- Tek heceli kelimelerin sonuna p, ç, t, k ünsüzleri gelirse iki ünlü devreye girer ve ünsüz harfler ünlü olan harflerin arasında korunur; ak-akı, at-atı vb.
- Birden fazla çok heceli ve tek heceli olduğu hâlde yumuşamayan ünsüzler de vardır. Örneğin bulut - bulutu, kanıt - kanıtı vb.
Ünsüz uyumu ile ilgili birçok farklı detay vardır. Bu detaylara dikkat etmek gerekir. Çünkü kuralın istisnaları ve uygulanmadığı yerler vardır. Bazı kelimelerde bu kuralın gereklilikleri aranmaz.
Birleşik yazılamayan kelime aralarında ünsüz uyumu aranmaz.
Örneğin;
- Yapsak da olur, yapmasak da.
- Çıkan ufacık yangında dolap da zarar görmüş.
- Akşam, dolaptaki kıyafetleri ayıkladım.
Her ses olayında olduğu gibi ünsüz uyumunun da istisnaları vardır. Bu istisnalara şöyle örnekler verilebilir:
- Bazı birleşik kelimeler bu kurala uymaz; dikdörtgen, akciğer vb.
- Bazı matematik terimleri de bu kurala uymaz; üçgen, dörtgen, beşgen vb.
- Dilimiz yabancı dillerden geçen kelimelerin de telaffuzunda aykırı bir durum varsa kelime değiştirilerek ünsüz uyumuna sokulur.
- Sayılara, rakamlara ve kısaltmalara gelen ünsüz uyumu eklerin de okunuş ele alınır, uzun şekli alınmaz. Örneğin “saat 13:00’te”, “1994’ten beri”, “141’den”, “TEMA’dan”, “AKUT’tan” vb.
Ünsüz Uyumuyla İlgili Ses Olayları
- Ünsüz sertleşmesi
- Ünsüz yumuşaması
- Ünsüz türemesi
- Ünsüz düşmesi
- B> M değişmesi
- Ğ>V değişmesi
- B>P değişmesi
- C>Ç değişmesi
- D>T değişmesi
Ünsüz Uyumu Örnekleri
Ünsüz uyumunu gibi dil bilgisi kurallarını daha net bir şekilde anlayabilmek için örneklere göz atmakta fayda vardır. Hem kelime olarak hem de cümle içindeki kullanımına bakılabilir.
Cümle örnekleri:
- Bu gece gökten yılın ilk kar taneleri yağdı. (gök-den=gökten)
- Sırtındaki ağırlığı yavaşça masaya indirdi. (yavaş-ca=yavaşça)
- Yaşlandığı için çok unutkan birine dönüştü. (unut-gan=unutkan)
- Kağıdın ucunu kesmiş. (kağıt-ın=kağıdın)
- Kitabın kapağına yazmış. (kitap-ın= kitabın)
- Ağacın dalı kopmuş. (ağaç-ın= ağacın)
- Bebeğin yemeğini hazırlamam gerek. (bebek- in= bebeğin)
- Onun girişken olması patronunun gözüne girmesini sağladı. (giriş-gen=girişken)
- Baskın kişiliği ondan ayrılmama sebep oldu. (bas-gın=baskın)
Kelime örnekleri:
- Tren, fren, saatten, sadakatten, ağacın, sütçü, işçi, sınıfta, aşçı, meslektaş, İstanbul’da, Ankara’da, Şanlıurfa’da, 16:00’da, 02:00’de, TDK’nin, TTK’nin, yedigen, prizma, dörtgen, borç-borcum, kurt- kurdun, tıraş vb.
Ünsüz Benzeşmesi
Ünsüz uyumu diğer adı “ünsüz benzeşmesi” olarak karşımıza çıkar. Ünsüz benzeşmesi sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten sözcüklerden sonra getirilen ilk ekin sert ünsüz olması gerektiğini ifade eder. Son ünsüz ile ilk ünsüz sertlik yönünden birbirine benzer ve buna “ünsüz benzeşmesi” denir.
Ünsüz benzeşmesinin eklerini daha kolay akılda kalması için “f ı s t ı k ç ı ş a h a p” ifadesi kullanır. Ünsüz benzeşmesi ve ünsüz uyumu arasında bu harflerden ötürü küçük bir fark vardır. Ünsüz uyumu tüm sert ünsüzleri kapsarken ünsüz benzeşmesi sadece “f ı s t ı k ç ı ş a h a p” kodlamasındaki harfleri kapsar.