Uyku hastalığı tanısı için dünyada standart olarak kabul edilen bir takım kriterler vardır. Yaşanan durum uykuyu bozmaya başladığında, uyanıklığı etkilemeye başladığında ve devamlı olarak gözlendiğinde uyku hastalığı olarak adlandırılır.
75'ten fazla tanımlanmış uyku bozukluğu vardır. Uykusuzlukla seyreden uyku hastalıkları, uykuda solumun bozulmasıyla seyreden uyku hastalıkları, uykuda bir takım anormal hareketlerle giden uykuda hareket bozuklukları, gündüz aşırı uyuma ya da uykuya eğilimle seyreden uyku hastalıkları, uykuda konuşma ve yürüme gibi hareketlerle şekillenen uyku hastalıkları, uyku uyanıklık ritminin bozulması sonucu ortaya çıkan uyku hastalıkları vardır. Örneğin uyku başlama saatinin gece değil de gündüze kayması gibi.
Uykusuzluk, herhangi bir hastalığın belirtisi olabilir. Psikiyatrik hastalıklarda uykusuzluk ortaya çıkabilir, burada uykusuzluk bir belirtidir. Başka bir dahili hastalığın belirtisi de olabilir. Uykusuzluk başka bir uyku hastalığının, örneğin huzursuz bacak sendromunun belirtisi de olabilir. Dolayısıyla uykusuzluk kendi başına bir hastalık mıdır, yoksa başka hastalığın belirtisi midir, bunun ayrılması lazımdır.
Uyku hastalığıyla görülen uykusuzluğun en çok görüleni, öğrenilmiş uykusuzluk adı verilen kronik uykusuzluk vardır ki en çok karşılaşılan uykusuzluk hastalığıdır. İdiopatik uykusuzluk, çocukluktan beri geç uykuya dalmayla seyreder. Paradoksal uykusuzluk, halk arasında hiç uyuyamam olarak bilinir. Bu insanlar aylarca ya da yıllarca hiç uyuyamadığını söylerler. Bu hayatla bağdaşan bir durum değildir, beynin uykuyu algılaması bozulmuştur. 5-6 saat uyunuyordur ama beyin onu yarım saat olarak algılar.
Uykuda solunum bozukluğu grubu, muhakkak tedavisi yapılması gereken bir gruptur. Çünkü hayatı tehdit eden ve organ hasarı yapan bir hastalıktır. Kendi için 13 farklı tipi var. Genelde bilineni uyku apne sendromudur. Bu sendromun dışında, sığ solunumla giden tipleri, kalp yetmezliğiyle beraber seyreden tipleri vardır. Çok önemlidir çünkü gece uyku esnasında ölüme neden olabilir, sabah kalp kriziyle ölüme neden olabilir, beyne pıhtı atmasıyla seyredebilir, organ hasarı verebilir ve tedavisi gereklidir. Bu hastalar eğer tedavi edilmezlerse, kalp hastalıkları, tansiyon yüksekliği, obezite, şeker hastalığı ve beyin - damar hastalığı riski çok yüksektir. Bu insanlar tedavi edilmezse yaşam ömürleri daha kısa ve yaşam kaliteleri çok daha bozuktur.
Her uyku hastalığının sebebi tamamen birbirinden farklıdır. Uykusuzluk hastalıklarının nedenleri genellikle bilinemez. İdiopatik yani çocukluktan beri var olan uykusuzluk için genetik faktörlerin var olduğu düşünülmektedir.
Uykuda solunum bozukluğunda, birçok faktör vardır. Her şeyden önce bu hastalığa yatkın bir vücut yapısına sahip olmak etkendir. Örneğin; boyunları daha kısa, küçük çeneli, soluk yapıları daha dar, küçük dilleri kalın, kısa boylu insanlarda daha fazla görülmektedir. Bilinmeyen bir nedenle uykuda solunumun beyin tarafından idaresi bozulmaktadır. Bazı insanlar uykuda normal nefes alıp vermeyi sağlayamamaktadır. Bunlar uykuda solunum bozukluğunun sebebi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Uykuda hareket bozukluğu grubu da farklı bir hastalık grubudur. Uykuda bacak atmaları ve huzursuz bacak sendromuyla yaşanan bir hastalıktır. Burada sebepler ailesel olabilir. Burada bulunmuş 12 tane gen var. Bu insanlarda, hareketle ilgili olan beyin bölgeleri, uykuda işlevlerini tam anlamıyla yapamazlar. O nedenle tedavilerinde, eksik olan beyindeki maddeleri vererek beyin bölgelerinin normal çalışması sağlanır.
Gündüz aşırı uyuklamaya seyreden rahatsızlık, grip ve aşı olmayla tetiklenebilir. Genetik özellikler de devrededir ancak hangi genin neden olduğu tam olarak saptanamaz. Uykuda uyanıklık ve uyku saatlerinin iç içe geçerek kayması ise tamamen doğuşsal olarak uyku uyanıklığı sağlayan beyindeki bölgenin yanlış çalışması sonucu ortaya çıkıyor. Bu da bir takım ilaç tedavileri ile kontrol altına alınır.
Uyku bozukluklarının belirtilerini anlayabilmek için herşeyden önce normal uykuyu bilmek lazım. Uykunun süresi, uykunun başlama zamanı, sabah uyanma saati ve uyanma eşiği herkeste farklılık gösterir. Yani aslında uyku parmak izi gibidir ve o kişiye özgüdür.
İnsanların yüzde 85'i, 6-8 saatlik bir uykuya ihtiyaç duyar. Bu doğuşsal olarak belirlenmiştir ve kolay kolay değişemez. Bu insanların dinlenmiş ve normal uyanabilmeleri için 6-8 saat uyumaları gerekir. Doğuşsal olarak belirlenen 6 saatten daha az uykuya ihtiyacı olan insanlar olabildiği gibi, 8 saatin üstünde uyuduğunda dinlenmiş olan insanlar da vardır. Bunlara kısa ve uzun uyuyucular diyoruz. Dolayısıyla kişinin uyku hastalığı olduğunu fark edebilmesi için öncelikle uyku süresini bilmesi lazım. Örneğin sürekli 5-6 saat uyku uyuyan bir insanın belli bir yaşa geldikten sonra, 'Herkes 8 saat uyuyor, ben uyku hastası mıyım' demesinin hiçbir önemi yok. Önemli olan dinlenmiş uyanmaktır. Onun beyninin ihtiyacı 5-6 saat ya da daha az uyku süresidir.
Uyku süresi gibi uyku başlama saati açısından da insanlar farklılık gösterir. Bu kişiler 3 gruba ayrılır. Normal uyku düzeni olan insanlar, güneş battıktan 4-6 saat sonra uykusu gelen insanlardır. Bu yüzde 85'lik gruptur. Bir de tavuk tipi uykuya sahip olan insanlar vardır. Bunlar saat 10'dan önce uykusu gelen insanlardır, çok özel durumlar dışında bu insanlar asla 12'ye ve 1'e kadar oturamaz. Saat 9,5-10 gibi uykuları gelir ve gider yatarlar. Bir de baykuş tipli uykuya sahip olan insanlar vardır. Bunların saat 1'den önce uykusu gelmez, 10'dan önce yatarsa uyuyamaz. Baykuş olan biri uykusu geldiği zaman uyumalıdır.
İnsan 8 saatin üzerinde uykuya ihtiyaç duyabilir, ama uyku başlangıcı olarak baykuş tipli olabilir. Bu uyku tipi normal hayatla çok zor bağdaşan bir tiptir. Dolayısıyla uyku yoksunluğu belirtileri gösterecektir. Hem yaşam tarzını ve hem de mesleğini buna göre seçmesi gerekir, çünkü uyku tipini değiştirmek mümkün değildir. Yani uzun uyuyan bir insanın kısa uyuyan bir insan haline gelmesi ya da geç uyuyan bir insanın erken uyuyabilen bir insan haline gelmesi mümkün değildir. Bu da geçici olarak en fazla bir kaç ay 2 saat kadar uzatılabilir ya da kısaltılabilir.
Normal uyuyan bir insan, sabah uyandığında dinlenmiş olur. Eğer dinlenmiş uyanmıyor ve yorgun uzanıyorsa, o zaman uykuyu bölen bir şey vardır. Buna dikkat etmek lazım.
Normal bir uykudan sonra, gün içerisinde kişinin uykusu gelmez. Sadece öğle saatlerinde bir uykuya eğilim durumu vardır. Şekerleme yapılmasını gerektiren bir saattir ama yaşam tarzımız nedeniyle yapamayız. Buna normal gözüyle bakılır. Ancak bunun dışında uyku geliyorsa uykuyu bozan bir sorun var demektir.
Eğer dikkatte, hafızada, öğrenmede ve konsantrede bozulma varsa, uyku bozukluğunu sorgulamak ve araştırmak lazımdır.Altında yatan neden her zaman psikolojik olmayabilir.