Noktalama işaretleriyle alakalı, Türk Dil Kurumu'nun belirtmiş olduğu bazı kullanım kuralları vardır. Uzun çizginin kullanım alanları, TDK tarafından belirtilmiştir. Bu amaçların dışındaki kullanımlar hatalı sayılmaktadır. Uzun çizgi özellikle oyun metinlerinde sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Metinlerde fazlaca gördüğümüz uzun çizgi nedir? Uzun çizgi nerelerde kullanılır?
Uzun çizgi, konuşma çizgisi olarak adlandırılır. Herhangi bir düz metinde satır başına alınan konuşmaları belirtmek için kullanılan noktalama işaretine uzun çizgi (—) denir.
Konuşma çizgisi, adından da anlaşılacağı üzere metin içerisinde bir diyaloğun geçtiğini veya karakterlerin karşılıklı bir konuşma içerisinde olduğunu belirtmektedir. Oyun metinlerinde ise, isimden sonra kullanılarak o ismin kurduğu cümleyi belirtmektedir.
Uzun çizginin kullanım alanları, düz yazılar ve oyun metinleridir. Düz yazılarda karşılıklı bir konuşma uzun çizgi ile belirtilirken, oyunlarda ise tek kişilik konuşmalarda kullanılır. Düz yazılardaki diyaloglarda kimi zaman uzun çizgi yerine tırnak işareti tercih ediliyor olsa da oyunlarda monolog ve tirat olarak adlandırılan tek kişilik replikleri belirtmek amacıyla oldukça uzun çizgi kullanılır.
Uzun çizginin görevleri arasında metinlerde geçen konuşmaları belirtmek yer alır. Konuşma geçen düz yazılarda; konuşmacının değiştiğini belirtmek için uzun çizgi (—), diğer adıyla konuşma çizgisi kullanılır. Böylelikle uzun çizgi, konuşmaların önüne gelmesiyle bir diyaloğu anlatır.
Uzun çizginin kullanıldığı yerler arasında oyunlar ve karşılıklı diyaloglar da yer alır. Aşağıdaki uzun çizgi ile ilgili cümleler örnek bir karşılıklı konuşmayı göstermektedir.
— Ayşe, bugün ders var mı?
— Ahmet hoca bugün dersi iptal etti, yarın yapacağını söyledi.
— Ah, teşekkür ederim. Yarın görüşürüz o halde.
— Görüşürüz.
Uzun çizginin görevlerinden bir tanesi de karşılıklı konuşma dışında özellikle oyun metinlerinde konuşan kişinin isminin hemen ardından kullanılmasıdır. Belirtilen ismin yaptığı konuşmanın başladığını belirtir. Oyun metinlerinde kullanılan uzun çizgi örnekleri aşağıdaki gibidir:
Desdemona — Kim o? Othello?
Othello — Benim, Desdemona
Desdemona — Yatıyor musunuz efendim?
Othello — Dua ettin mi bu gece Desdemona?
Desdemona — Evet Efendim
Othello — Tanrı'nın merhametine henüz ulaşmamış bir günahın varsa, dua et hemen, bağışlanmanı dile.
(William Shakespear, Othello )
Düz yazılarda, oyun metinlerinde, senaryolarda uzun çizgi sıklıkla kullanılır. Anlam karmaşası yaşanmaması adına kullanımına dikkat edilmelidir.
Noktalama işaretleri kullanılırken dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır. Oyun metinlerinde ya da düz bir yazıda konuşma tırnak işaretiyle (“) belirtiliyorsa, burada uzun çizgi (—) kullanılmaz. Tırnak işareti kullanılmadan yazılan konuşmaları belirtmek için ise konuşma çizgisi kullanılması şarttır.
Bazı metinlerde uzun çizgi yerine tırnak işareti kullanılmaktadır. Konuşma geçen metinlerde, tırnak işareti ve uzun çizgi birlikte kullanıldığı takdirde yazım hatası olarak kabul edilir.
Uzun çizgi ile ilgili cümleler aşağıdaki gibidir.
Uzun çizgi örnekleri :
Örnek 1:
— Senin üstüne efe gelmedi bu dağlara. Hızır yardımcın olsun.
— Tamam mı Hacı?
— Tamam efem.
— Sıra Hasan Çavuş'a gelmedi mi dersin?
— Geldi efem.
(Yaşar Kemal, Çakırcalı Efe)
Örnek 2:
— Ah anam, dudağına acı değmesin, ağzın bal olsun!
diyordu.
Titreyen eliyle mektubu aldı, mutluluktan uçuyor, kendinden geçiyor ve okuyamıyordu. Durmadan:
— Yaşıyor! Yaşıyor! diyordu sadece.
(Cengiz Aytmatov, Toprak Ana)
Örnek 3:
Servet — (Sıkılarak Çoşkun'a) Sanırım tiyatronun patronu Servet Duygulu olduğumu söylemeye gerek kalmadı.
Saffet — Ben gene sizleri tanıştırayım. Tarih yazarı Çoşkun Bey..
Çoşkun — Şey... Saffet.. Ben yazar filan değilim, emekli tarih öğretmeniyim.
Emel — Servet çok ısrar etti de seni görmek için.
(Oğuz Atay, Oyunlarla Yaşayanlar)
Örnek 4:
Sıtkı Bey — Oğlum ben kalenin teslimini düşünüyorum. Kurtarmağa bir çare arıyorum. Kalenin teslimini düşünen seninle müzakere etmez a!
İslam Bey — Kurtarmağa çare… Kavga ederiz… Ölürüz… Teslim olmayız…
Sıtkı Bey — Kaleyi kurtarmak için daha güzel bir çare var. Gerçekten ölecek adam ister.
İslam Bey — Ben daha ölmedim! (Namık Kemal, Vatan Yahut Silistre)