UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi'nde yer alan tarihi surları ile Hevsel Bahçeleri, İslam aleminin 5. Harem-i Şerif'i olarak kabul edilen Ulu Cami, İçkale Müze Kompleksi, peygamber makamları, türbeleri ile zengin tarihi ve kültürel değerleri bünyesinde barındıran Diyarbakır, Zerzevan Kalesi ile de adını dünyaya duyurdu.
Zerzevan Kalesi'nde yapılan kazı çalışmalarında elde edilen Asur dönemine ait bir mühür kalenin tarihini bin 200 yıl daha geriye çekti.
İçinde barındırdığı Mithras Tapınağı ile yerli ve yabancı turistlerin en merak ettiği bölge haline gelen Zerzevan Kalesi'ni 2020 yılının ilk 11 ayında 162 bin 575 kişi ziyaret etti.
Türkiye’de Diyarbakır sınırları içinde yer alan Zerzevan Kalesi, Diyarbakır’ın Çınar ilçesine bağlı olan Demirölçek mahallesinde bulunuyor. Daha çok yabancı belgeselciler ve keşifleri seven yabancı turistlerin ilgi odağı olan kale Diyarbakır ile Mardin arasında bulunmaktadır.
Diyarbakır’ın Çınar ilçesine yaklaşık olarak 15 km mesafede bulunan kaleye kendi aracınızla gidebilirsiniz. Özel olarak kaleye ulaşım için Diyarbakır ve Mardin karayolunu kullanmanız tavsiye edilir. Karayolu üzerinden Çınar ilçesini geçmenizin ardından Zerzevan Kalesi tabelalarını görebilir ve sorunsuz olarak ulaşım sağlayabilirsiniz.
Kalenin bir giriş ücreti bulunmuyor.
İlk inşa edildiği dönem kesin olmamakla birlikte Zerzevan'da Asur döneminde Kinabu olarak adlandırılan bir kalenin varlığı ileri sürülmektedir. Bu kalenin Pers döneminde de kullanıldığı düşünülür. Zerzevan Kalesi’nin antik ismi büyük ihtimalle Samachi'dir.
Mevcut mimari kalıntılar ve kazı çalışmalarında ele geçen buluntular, alanın M.S. 3. yy’da kullanıldığını; 639'da İslam ordularının gelişine kadar önemini koruduğunu gösterir. Yerleşimin surları ve yapıları büyük olasılıkla I. Anastasios ve I. Justinianos dönemlerinde onarılmış, bazı yapılar ise yeniden inşa edilerek mevcut son haline getirilmiştir.
Su bakımından zengin vadide yerleşik ve tarımla uğraşan insanların sığınacağı bir yer konumunda olduğundan kaledeki yerleşimin sadece askerlerin kaldığı bir yer değil, aynı zamanda sivillerin yaşadığı bir yer olduğu düşünülmektedir. Bütün vadiye hakim, antik ticaret yolu üzerinde stratejik bir Roma sınır garnizonu olarak birçok Roma- Sasani mücadelesine tanıklık etmiştir. İslam orduları tarafından fethinden sonra Zerzevan'ın bulunduğu alan jeopolitik önemini kaybetmiş; 1890'lı yıllara kadar geçici barınaklar dışında alan kullanılmamıştır.
Kaleye 1890’lı yıllarda bir aile yerleşmiş; su sıkıntısı ve ulaşım zorluğu gibi nedenlerle 1967'de 30 hanelik bir topluluk halinde kaleden aşağıya inip bir kilometre mesafede Zerzevan Köyü adıyla yeni bir köy (bugünkü ismi Demirölçek) kurmuşlardır. Zerzevan ismi Kürtçe'deki altın kelimesinden türetilmiş, yerleşime köy burada bulunurken verilmiş olmalıdır.
Kalede kazılar ilk olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü'nün izni ile 2014 yılında başladı. Kazılardan önce bilinmeyen yerleşimde kazılarda ortaya çıkarılan gözetleme-savunma kulesi, surlar, Mithraeum, yeraltı sığınağı, kilise, askeri-sivil konutlar, yeraltı ibadethanesi, sunaklar, kaya mezarları, su kanalları gibi yapılar ulusal ve uluslararası alanda ilgi uyanıdrmış ve turistlerin ziyaret ettiği bir ören yeri haline gelmiştir.