Cümlenin ögeleri nelerdir, nasıl bulunur: Örnek çıkmış sorularla cümlenin ögeleri

Bir veya birden fazla kelime grubu yan yana gelerek cümleyi oluşturur. Bu cümlelerin içerisinde kullanılan her kelimenin belli bir görevi vardır. Görevi olan bu kelimelere de öge adı verilir. Bazı ögeler eylemin nasıl yapıldığını anlatırken bazı ögeler de eylemi niteleme görevinde kullanılabilir. Bir cümlede her öge bulunmak zorunda değildir.

Cümlenin ögeleri nelerdir?

Öge kelimesinin anlamı TDK sözlükte “Bir bütünü oluşturan, bütünden ayrıştırıldığında da kendi başına anlam taşıyan parça, unsur.” şeklinde verilmektedir. Cümlenin ögeleri, temel ögeler, yardımcı ögeler ve cümle dışı unsurlar olmak üzere üç gruba ayrılır. Öğrencilerin Türkçe dersi ile ilgili olarak en çok araştırdıkları konu “Cümlenin ögeleri nasıl bulunur?”dur. Cümlenin ögelerini bulabilmek için öncelikle yüklemi doğru tespit etmek gereklidir. Yüklem yanlış tespit edildiğinde diğer ögelerin de bulunmasında hatalar olabilir. Cümlenin ögeleri konu anlatımı:

Yüklem nedir?

Cümlenin ana ögelerinden ilki yüklemdir. Cümlenin diğer ögeleri yükleme sorular sorularak bulunur. Cümlenin içerisinde başta, sonda veya ortada bulunabilir. Yüklem isim soylu olabildiği gibi fiil soylu da olabilir.

• Bizi en çok etkileyen, çocuğun gözyaşlarıydı. (Bu cümlede yer alan yüklem belirtili isim tamlamasından meydana gelmiştir.)
• Bir zamanlar burası dutluktu. (Bu cümlede yer alan yüklem ek fiil almış bir isimden meydana gelmiştir.)
• Denize bakan evler gibiydim seninle. (Bu cümlede yer alan yüklem edat grubundan meydana gelmiştir.)

Özne nedir?

Cümlenin bir diğer ana ögesi öznedir. Özne, yükleme sorulan “kim” ve “ne” soruları sayesinde bulunur. Özneler; sıfattan, fiilimsiden, tamlamadan, isimden veya zamirden meydana gelebilir.

• Kapı zili durmadan çalındı. (Bu cümlede yer alan özne belirtisiz isim tamlamasından meydana gelmiştir.)
• O, bugün çok üzgündü. (Bu cümlede yer alan özne zamirden meydana gelmiştir.)
• Bugün bütün öğrenciler mutsuzdu. (Bu cümlede yer alan özne sıfat tamlamasından meydana gelmiştir.)

Öznenin gerçek özne, sözde özne ve örtülü özne olmak üzere üç çeşidi vardır. Gerçek özne de kendi içerisinde açık özne ve gizli özne olmak üzere ikiye ayrılır. Gerçek özne cümlede belirtilen işi yapandır. Gizli özne ise yüklemde yer alan kişi ekinden anlaşılan ve cümlenin içerisinde yer almayan öznedir:

• Bütün gün parkta oynadık. (“Biz” sözcüğü burada gizli öznedir.)
• Ahmet bugün çok sinirliydi. (“Ahmet” sözcüğü açık öznedir.)

Sözde özne eylemi gerçekleştirmez. Sadece o eylemden etkilenen öznedir. Sözde öznenin yer aldığı cümlelerin yükleminde “-ıl, -il, -l, -ın, -in, -n” ekleri yer almaktadır. Bu sayede cümlede sözde öznenin varlığından söz edilebilir:

• Sınıf, büyük bir özenle süslenmişti.
• Sokaktaki köpekler barınağa götürüldü.

Örtülü öznenin bulunduğu cümlelerde gerçek özne “yüzünden”, “tarafından”, “etkisiyle”, “nedeniyle” sözcükleri ve “-ca, -ce” gibi eklerle belirtilmektedir.

• Denizin dalgalı olması nedeniyle gemi seferleri iptal edildi.
• Balıkesir Büyükşehir Belediyesi tarafından sokaktaki çöpler toplatıldı.

Nesne nedir?

Cümlenin ilk yardımcı ögesi nesnedir. Diğer ismi düz tümleçtir. Bu öge öznenin yapmış olduğu işten etkilenmektedir. Nesneyi cümlenin yüklemine “neyi”, “kimi” ve “ne” sorularını sorarak bulmamız mümkündür. Belirtili nesne ve belirtisiz nesne olmak üzere iki kolu vardır.

Belirtili nesne

Belirtili nesne, cümlenin yüklemine sorulan “neyi” ve “kimi” sorularına cevap verir. İsmin belirtme (-ı, -i) hâl ekini alır.

• Şair, şiirlerinde toplumsal konuları işliyor.
• Gözlerim bugün hep seni aradı.

Belirtisiz nesne

Belirtisiz nesne, cümlenin yüklemine sorulan “ne” sorusuna cevap verir. Ama bu soru cümlenin öznesi bulunduktan sonra yükleme sorulur. Belirtisiz nesne yalın hâldedir.

• Annem, gece bize masal anlattı.
• Eşime çiçek aldım.

Yer tamlayıcısı nedir?

Yer tamlayıcısının bir diğer ismi dolaylı tümleçtir. Yer tamlayıcısı, cümlenin yüklemine sorulan “kime”, “kimde”, “kimden”, “neye”, “neyde”, “neyden”, “nereye”, “nerede” ve “nereden” sorularına cevap verir.

• Güneş girmeyen eve doktor girer.
• Akıl, akıldan üstündür.
• Birden dua okumaya başladı.

Zarf tümleci nedir?

Zarf tümlecinin bir diğer ismi belirteç tümlecidir. Cümlenin bu ögesi, yükleme sorulan “nasıl”, “niçin”, “ne zaman”, “nere”, “ne kadar”, “ne diye”, “niye”, “nereye” ve “neden” gibi sorulara cevap verir.

• Ayşe ile dün parkta karşılaştık.
• Sevgi, olanları ayrıntılarıyla bana anlattı.
• Sınıfça pikniğe gideceğiz.

Edat tümleci nedir?

Edat tümlecinin bir diğer adı ilgeç tümlecidir. Yükleme “ne ile”, “ne için”, “kim ile” ve “kim için” soruları sorularak bulunur.

• Arkadaşı için güzel bir kitap almış.
• Geziye Ahmet annesi ile gelecekmiş.

Cümle dışı unsur nedir?

Cümle dışı unsur; cümlenin kuruluşuna katılmayan, dolaylı olarak cümlenin anlamına yardımcı olan unsurlardır. Bağlaçlar, ünlemler, ara sözler ve hitaplar cümle dışı unsur olarak değerlendirilir.

• Sana dün bir tepeden baktım aziz İstanbul!
• Onu gördüm ama selam vermedim.
• Dün Hacer teyzelere, eski komşumuza, gittik.
• Ruhumun senden, İlâhî, şudur ancak emeli

Cümlenin ögeleri örnek test soruları

Cümlenin ögelerini bulma konusu TYT’de öğrencileri en çok zorlayan konulardan birisidir. Bu yüzden öğrencilerin üniversite sınavına girmeden önce mutlaka çıkmış soruları çözmeleri gerekmektedir. Aşağıda verilen örnekler ÖSYM tarafından üniversite sınavında sorulan cümlenin ögeleri ile ilgili sorulardır. Sınavdan önce bu soruları çözmek size avantaj sağlayacaktır.

2018 TYT

Sırf kendi için okuyan, gezen, eğlenen bir aydın kendini yaşarken öldürmüyor mu?

Bu cümledeki ögelerin doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?

A) Belirtisiz nesne - özne - zarf tümleci - yüklem
B) Zarf tümleci - belirtili nesne - yüklem
C) Özne - belirtili nesne - zarf tümleci - yüklem
D) Özne - zarf tümleci - yüklem
E) Belirtisiz nesne - zarf tümleci – yüklem

Çözüm:

Yüklem: öldürmüyor mu?
Özne: sırf kendi için okuyan, gezen, eğlenen bir aydın
Belirtili Nesne: kendini
Yer Tamlayıcısı: yok
Zarf Tümleci: yaşarken
Ögelerin doğru sıralanışı: Özne - belirtili nesne - zarf tümleci – yüklem

Cevap C şıkkıdır.

2020 TYT

Kromofor adı verilen pigment molekülleri fotosentez sırasında güneş enerjisini tepkime merkezlerine hızlı taşıdığından güneş enerjisinin hemen hepsi arada hiç ısı kaybı olmadan kimyasal enerjiye dönüşür.

Bu cümledeki ögelerin doğru sıralanışı aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?

A) Belirtisiz nesne - zarf tümleci - zarf tümleci - özne - yer tamlayıcısı - yüklem
B) Belirtili nesne - zarf tümleci - zarf tümleci - özne - yer tamlayıcısı - yüklem
C) Özne - zarf tümleci - yer tamlayıcısı - zarf tümleci - yüklem
D) Zarf tümleci - özne - zarf tümleci - yüklem
E) Zarf tümleci - özne - zarf tümleci - yer tamlayıcısı – yüklem

Çözüm:

Yüklem: dönüşür
Özne: güneş enerjisinin hemen hepsi
Nesne: yok
Yer tamlayıcısı: kimyasal enerjiye
Zarf tümleci: Kromofor adı verilen pigment molekülleri fotosentez sırasında güneş enerjisini tepkime merkezlerine hızlı taşıdığından, arada hiç ısı kaybı olmadan
Ögelerin doğru sıralanışı: Zarf tümleci – özne – zarf tümleci - yer tamlayıcısı – yüklem

Cevap E şıkkıdır.

Ögelerine ayrılmış cümleler örnek

Cümleyi ögelerine ayırma örneği vermek gerekirse:

• "Zekâ, duygu ve düşünce mekanizması bütün insanlarda ortaktır."

Ortaktır: yüklem
Özne: (Ortak olan ne?) Zekâ, duygu ve düşünce mekanizması
Dolaylı tümleç: (Kimde ortak?) bütün insanlarda
Genç yazarlarımız yeni yayınlanan kitapları takip etmiyor.
Yüklem: takip etmiyor
Özne: (Takip etmeyen kim?) genç yazarlarımız
Belirtili Nesne: (Neyi takip etmiyor?) yeni yayınlanan kitapları