Diyarbakır'ın ‘paşa’ Eserleri

27 farklı medeniyete ev sahipliği yapan Diyarbakır, Eğil'deki peygamber mezar ve kabirleri, İçkale'deki şehit sahabeleri, hünkâr mabetleri, cami ve kiliseleriyle eşsiz bir değer. Eski Diyarbakır'da ayakta kalan tarihi eserlerin önemli bir kısmı Osmanlı'nın şehre gönderdiği paşalarının armağanı. Atanan her paşa, nam-ı diğer valinin eserleri ecdadın mührü gibi; Ali Paşa'da, İskender Paşa'da, Melek Ahmet Paşa'da asırlardır dimdik ayakta, gelenleri mütevazı yapılarıyla karşılıyor.

Dicle Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Mehmet Salih Erpolat, paşaların eserlerinin Osmanlı Devleti'nin ihtişamını gösterdiğini belirtiyor. Erpolat, " Osmanlı döneminin en önemli şehirleri İstanbul, Edirne ve Diyarbakır'dır. Böyle olunca devlet buraya gönderdiği paşaları iyi yetişmiş insanlardan seçiyor, iyi de vakfediyordu. Onların gelirlerinin de yüksek olması böyle yatırımlar yapmalarına vesile oldu. Burası o dönemde ekonomik olarak da çok farklı bir yerdi. Zengin bir coğrafyaydı. Günümüzdeki gibi fakirlikle anılmıyordu. O dönemde İstanbul ve Edirne'den sonra en zengin şehirdi. Burası vergilerden, işletme sayısına kadar çok önemli bir yerdi. Böyle olunca da paşalar askeri hizmetin yanında öbür dünyayı da düşünerek bir eser yaparak diğer tarafa yatırım yapmışlar. Eserler aynı zamanda paşaların da ihtişamını gösteriyor. Şehrin sosyal hayatına önemli katkılar sunmuşlar. Kültürel, ekonomik, sosyal, askeri anlamda şehre ciddi katkıları olmuştur. Okullar açmışlar. Diyarbakır'da sanayi mektebini açmışlar." diyor.

İşte Osmanlı paşalarının Diyarbakır'a yaptığı eserler:

Bıyıklı Mehmet Paşa: Osmanlı'nın Diyarbakır'a gönderdiği ilk validir. Diyarbakırlıdır. 1516-1520 yıllarında Kurşunlu (Fatihpaşa) camisini yaptırdı. Yapısında taş ve eğik kerpiçlerden de yararlanılmıştır. Kubbeleri Diyarbakır'daki diğer camiler gibi dışarıdan gizlenmemiştir.

Hüsrev Paşa: 1521-1528 tarihleri arasında Diyarbakır'da valilik yaptı. 1521'de Hüsrev Paşa Camii ve Deliller Hanı'nı yaptırdı. Ayrıca Deva Hamamı'nı şehre kazandırdı. Handa 72 oda 17 dükkân ve 800 deve alabilecek kapasitede bir ahır bulunuyor. Şuan otel olarak kullanılıyor.

İskender Paşa: İskender Paşa 1551-1563 yılları arasında Diyarbakır'da 12. Osmanlı valisi olarak görev yaptı. Diyarbakır'a Hamravat suyunun getirilmesine büyük katkıda bulundu. İçkale'de Ayn Zeliha suyunu akıttı. İskender Paşa Camii'ni yaptı. Mimar Sinan ekolü olan cami tek kubbeli, kare planlıdır. Ayrıca İskender Paşa'nın mahiyetinde Silvan'a Karabehlül Bey Camii Şeyh Ahmetzade Elvend Bey'in oğlu Sancak Beyi Kara Behlül tarafından yaptırıldı. İki cami de ibadete açık.

Hadım Ali Paşa: 1534-1537 yılları arasında Diyarbakır Valiliği yaptı. Mardinkapı ve Urfakapı arasında aynı ismi taşıyan mahalleye camii yaptırdı. Cami bitişindeki medreseyle birlikte inşa edildi. Tuhfetül Mimarin'de Mimar Sinan'ın eseri olduğu yazar. Sinan'ın çıraklık eseri olarak da bilinir.

Behram Paşa: 1572 yılında Diyarbakır'da valilik yaptı. Kendi adıyla yaptırdığı caminin sütunsuz yerleştirilen müezzin mahfili statik harikası olarak kabul ediliyor. Mimar Sinan'ın eseridir.

Melek Ahmet Paşa: Diyarbakırlı Osmanlı paşasıdır. 1528'de Diyarbakır'da doğdu. Balıkçılarbaşı ile Urfakapı arasına kendi adıyla bir camii yaptırdı.

Hasan Paşa: Günümüzde turistlerin uğrak yeri olan han, 1572-1575 yılları arasında Hasan Paşa tarafından yaptırılmıştır. Üç katlı hanın bodrumu atlar, birinci katı yeme- içme ve son katı dinlenme odaları olarak inşa edilmiştir. Hasan Paşa, Diyarbakır'a ayrıca kuyumcular ve Ketenciler çarşısını yaptırmıştır.

Nasuh Paşa: Diyarbakır'da 1606-1611 yıllarında arasında kalmış ve kendi adıyla camii yapmıştır. Minarenin üst kısmı 1819 yılındaki ayaklanma sırasında top mermisi ile yıkılmıştır. Bu nedenle de halk bu minareye Güdük Minare (Kot Minare) ismini takmıştır.

Kurt İsmail Paşa: Seyrantepe'de kardeşi Meded Bey adına 1869-1875 yılında bir cami yaptırmıştır. 1870 yılında surlar dışında kimsesiz çocukları barındırmak ve onlara bazı sanatları öğretmek için bir ıslahhane inşa etti. Burada 3 yıllık bir ilkokul düzeyinde öğrenim uygulandıktan sonra dökümcülük, boyacılık, marangozluk öğretilirdi. Bu ıslahhane daha sonra Diyarbekir Sanayi mektebine dönüştürdü. Kurt İsmail Paşa şehri sur dışına çıkardı. Bu hususta resmi binaları yaptırmasının yanı sıra alt yapı hizmetlerine de yöneldi ve yollar yaptırdı.

Kara Mustafa Paşa: Yeni Kapı yakınına Arap Şeyh Camii'ni yaptı. 1644 yılında görev yaptığı şehirde geceleri yoksula yaptığı yardımlarla bilinirdi. Osmanlı mimarisini taşıyan caminin bazalt taşlarıyla yapılmıştır.

Cigalzade(Çağaloğlu) Mehmed Paşa: Diyarbakır'da 1604 yılında valilik yaptı. Sur ilçesindeki Ali Paşa mahallesinde Çağal Camii ve Çağal Mescidinin yaptı.

Dilaver Paşa: Enderun'de yetişmiş Hırvat asıllı paşa Diyarbakır'da 1615- 1620 tarihlerinde valilik yaptı. Mardin Kapı'ya iki saat mesafede yolcular için bir han yaptırdı. Diyarbakır'a ayrıca hamam ve mektep inşa etti. Diyarbakır valisi iken 1621'de Leh harbinde Ohrili Hüseyin Paşa'nın yerine vezir-i âzam oldu.

Silahtar Murtaza Paşa: 1658'de Diyarbakır valisi oldu. Kale camiinin sayfiye döşemesini ve çeşmeleri ve harem kapısına karşı merdivenin yukarısında küçük bir mescit yaptı. 27 şehit sahabenin bulunduğu Hz. Süleyman türbesine kapı yaptı.

Defterdar Ahmed Paşa: 1677'de Diyarbakır valisi oldu. Defterdar Camii inşa etti. Güney kısmına 1832 yılında Ragıbiyye Medresesi yapıldı. Caminin alt kısmında iki beşik tonozlu bölüm bulunmaktadır. Bunlardan biri camiyi boydan boya kesmekte ve alttan diğer sokağa geçit vermektedir.

Hacı Ali Paşa: 1690'da Diyarbakır valisi oldu. Kastal Mahallesinde Paşa Camiini yaptı.

Daltaban Mustafa Paşa: 1697'de Diyarbakır Valisi oldu. Fatih Paşa ile Nasuh paşa arasında bir mescit yaptırdı.

Çeteci Abdullah Paşa: Diyarbakır Çermiklidir.1740'dan itibaren beş defa Diyarbakır Valiliği vardır. Çermikte medresesi, yaptığı su bendi vardır. Genç yaşta katıldığı İran savaşlarındaki kahramanlığıyla ünlendi.

Sarı Abdurrahman Paşa: 1763'de Diyarbakır valisi oldu. Ulu Camiye kütüphane yaptırdı. Hanzade mahallesinde Paşa Hamamı inşa etti.