BİZE ULAŞIN
Orta Asya’da kurulan Göktürk Devleti bölgedeki siyasi egemenliğini yaklaşık 200 yıl boyunca sürdürmüştür. Çin, Sasani ve Bizans İmparatorluğu ile askeri, ekonomik ve siyasi ilişkiler kuran devlet, Bumin Kağan önderliğinde kurulmuştur. Türk tarihi ve edebi hayatında önemli rol oynayan Göktürkler, Hun ailesine mensuptur. Göktürkler devlet yönetiminde, basılan paralarda ve siyasi diplomaside ise Soğdca ve Cücence dillerini kullanmıştır. Ayrıca Göktürk Devleti, Türk toplumunun yerleşik hayata geçmesinde de etkili olmuştur.
Göktürk Devleti 552 yılında Ötüken’de kurulmuştur. Aşina soyundan gelen toplumun kurduğu devlet, Doğu ve Batı olmak üzere iki parça halinde yönetilmiştir. Devletin kurucusu Bumin Kağan Doğu Göktürkleri, kardeşi İstemi Kağan ise Batı Göktürkleri yönetmiştir. Ayrıca devletin kurucusu Bumin Kağan, “İl Kağan” unvanıyla yönetime başlamıştır. Göktürklerin bayrağında ise kurt figürü bulunmaktadır.
Göktürklerin özellikleri şu şekilde sıralanır:
Göktürk Devleti’nin kurucusu Bumin Kağan’dır. Göktürklerin kurulduğu dönemde bölgede hüküm süren Topa Devleti’nde iç karışıklıklar yaşanmıştır. Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılan Topa Devleti’nin Batı yönetimi, Cücenlerin ve Doğu Topa’nın baskılarına maruz kalmıştır. Batı Topa ile yakınlık kuran Bumin Kağan, yönetimindeki askeri birlikle Cücenler ve Doğu Topa üzerine saldırmış zafer kazanmıştır. Daha sonra Bumin Kağan Göktürk Devleti’ni kurmuştur.
Bumin Kağan’ın 552 yılında ölümü ile Doğu Göktürkleri İstemi Yabgu, Batı Göktürkleri ise oğlu İssik Kağan yönetmiştir. Ancak yönetici konumunda olan İstemi Yabgu, bölgede her ne kadar etkili olsa da kendisini kağan olarak ilan etmemiştir.
Göktürk Devleti’nde yönetim Batı ve Doğu olarak ikiye ayrıldığı ve bağımsızlık uzunca bir süre devam ettiği için birçok kağan yönetimde yer almıştır. Hükümdarlar, devlet kurma görevinin Gök tanrı tarafından kendilerine verildiğine inanmıştır.
Göktürk Devleti’nin Doğu hükümdarları şu şekilde sıralanır:
Göktürk Devleti’nin Batı hükümdarları şu şekilde sıralanır:
• İstemi Yabgu (552-576)
• Tardu Yabgu Ḳağan (576-603)
• Chuluo Kağan (603-611)
• Shegui Kağan (611-618)
• Tong Yabgu Kağan (618-630)
• Bagatur Küllüg Sipi Kağan (630)
• Yipi Böluo Si Yabgu Kağan (630-633)
• Tarduş Ḳağan (633-634)
• Işbara İltiriş Ḳağan (634-638)
• Yipi Tarduş Kağan (638-642)
• Yiqulishi Yipi Kağan (639-640)
• Bagatur Yipi Yabgu Kağan (640-641)
• Yipi Işbara Kağan (641-642)
• Yipi Shegui Kağan (642-649)
• Işbara Ḳağan (651-656)
• Xingxiwang Kağan (651-667)
• Jiezhöng Shizhu Kağan (667-692)
• I. On Oḳ Ḳağan (677-679)
• II. On Oḳ Ḳağan (704-716)
• Ashina Xian (705-717)
• III. On Oḳ Ḳağan (739)
Göktürklere ait iki adet destan vardır. Ergenekon Destanı ve Bozkurt Destanı olarak adlandırılan hikâyeler, Göktürklere aittir. Bozkurt Destanı’nda dişi kurt ile savaş sonrası tek kişi olarak sağ kalan gencin hikâyesi anlatılmıştır. Göktürklerin bozguna uğraması sonucu sağ kalan genci, bozkurtun kaçırdığı ve beslediği destanın konusunu oluşturur. Büyüyen ve çocukları olan gencin, on çocuğunun her birinden bir boyun türediği de belirtilir. Bu boylardan birisinin de Göktürk Devleti’ni kuran “Aşina” boyu olduğu anlatılmıştır.
Ergenekon Destanı’nda ise Göktürklerin yeniden doğuşuyla ilgili hikayeler yer alır. Vadiden kurtuluş hikayesi ve bozkurt yardımıyla soyun devamlılığının nasıl sağlandığı olmak üzere iki ayrı bölümden oluşur. Ergenekon, Türklerin Orta Asya’daki anayurdu olarak bilinmektedir. Ergenekon kelimesi ise “dik yamaç” anlamına gelmektedir. Ayrıca Ergenekon Destan’ı Çin kaynaklarında da yer almaktadır. Bunun yanı sıra Ergenekon Destanı, Bozkurt Destanı’nın devamı niteliğindedir.
Göktürk Devleti 552-744 yılları arasında toplam 192 yıl Orta Asya’da hüküm sürmüştür. Ticari ve siyasi faaliyetler yürütmüştür. Göktürkler sınırlarının genişlemesiyle birlikte tarımla da uğraşmışlardır. Tarım faaliyetleri, Türklerin yerleşik hayata geçmesinde önemli rol oynamıştır. Göktürklerin kurulduğu bölgede yapılan kazılar sonucu elde edilen eserler ise günümüze kadar ulaşmıştır. Eserler arasında yer alan; taş oymaları, paralar ve ağaç kabuklarına yazılı metinler, Göktürkler hakkında bilgi vermektedir.
Göktürkler, Hun ailesi olan Aşina boyuna mensuptur. Aşina boyu, kurt neslini ifade etmektedir. Aşina boyu konar göçer yaşam tarzıyla ön plana çıkmıştır. Askeri ve siyasi alanda başarılar kazanan Aşina boyunun kökeni ise Oğuzlara dayanmaktadır. Ayrıca Orta Asya’da yer alan bazı boylar da Göktürk Devleti egemenliği altına girmiştir. Göktürkler, ele geçirdikleri coğrafyayı ise kültürel ve tarihi anlamda etkilemiştir. Böylece bölgede diğer Türk devletlerinin kurulmasında etkili olmuşlardır.
Göktürk Devleti, Çinlilerin iç işlerine karışması sonucu askeri ve siyasi açıdan zayıflamıştır. Uzun süren savaşlar da devletin dağılmasına ve Çin egemenliğine girmesine neden olmuştur. Bir süre Çinlilerin kontrolünde olan Doğu Göktürkleri, 682 yılında Kutlug Kağan önderliğinde İkinci Göktürk Kağanlığı’nı kurmuş ve bağımsızlığını ilan etmiştir. Kutluk Devleti olarak da bilinen kağanlık, her ne kadar bölgede güçlenmeye başlasa da 744 yılında; Uygur, Basmir ve Karluk Türkleri tarafından yıkılmıştır.
Orta Asya’da yaklaşık 200 yıl hüküm süren Göktürk Devleti’nin yıkılmasında, kardeş kavgaları da etkili olmuştur. Bölgedeki siyasi ilişkilerde yaşanan bozulmalar, farklı medeniyetlerin Göktürklerin iç işlerini karışmasına yol açmıştır. Egemenliği ve askeri gücü zayıflayan devlet, bir süre sonra dağılmıştır. Göktürkler, Orta Asya’da Türk tarihinin şekillenmesinde rol oynamıştır. Göktürk Devleti’nin kurulduğu bölgede yapılan kazılarda bulunan GökTürkçe yazılı eserler ise günümüze kadar ulaşmıştır.
