Kartalı ilk evcilleştirenler
Kartalla avlanmak Türklerin en eski geleneklerinden biri. 6.000 yıllık bir geçmişe sahip olduğu söylenmekle beraber, kaynaklarda ise ancak 2-3 bin yıl öncesine kadar izini sürebilmekteyiz. Ayrıca kartal evcilleştirme, öyle kolay yapılan bir hayvan eğitimi ya da sporu olmadığı gibi, çok zahmetli ve tehlikeli bir iş.
Kartal nasıl evcilleştirilir?
Kuşbeyleri yavru iken yakalanıp eğitilen kartallara ‘kolbala’ yani elde büyütülen kartal, yetişkinken yakalanıp eğitilen kartallara ise ‘tüz kartalı’ yani doğa kartalı adı verilir. Doğa kartalını eğitmek, yavruyken yakalanıp, elde büyütülen kartalı eğitmekten daha zordur. Kazak kuşbeyleri, kartalı huy açısından ‘akbeyil’ yani munis ve ‘kıngı’ yani ters mizaçlı olarak ikiye ayırırlar. Akbeyil kuşlar sorun çıkarmadan insana çabuk alışırlarken, ters huyluların ehlileştirilmesi ise uzun zaman alabilir. Genel olarak kuşbeyleri kartalı 5 şekilde yakalarlar.
Doymuş kartalı yakalama
Yerde avını yakalayıp yemekte olan olan kartalın iyice doyması beklenir. Kartalın doyup uçmaya hazırlandığı sırada, hızlı bir atla üzerine sürülerek kartal yakalanır. Doyan kartal bazen uçmakta gecikir ve yakalanması bu yüzden daha kolay olur. Dövüştürerek yakalama
Ehlileşmiş kartal ile yabani kartal her zaman birbirine düşmandır. Havada uçan yabani kartal görüldüğünde, evcil kartal dövüşmesi için salıverilir. İki kartal havada dövüşürler. Dövüşme esnasında iki kartal birbirlerine pençelerini batırarak sarmaş dolaş bir halde yere düşerler. Bu esnada yabani kartal yakalanır. Ağ ile yakalama
Kartalların çok görüldüğü bölgeye ağ ile tuzak kurulur. Bunun için etrafı yere saplanmış sırıklar sayesinde ağ ile çevrilmiş ‘u’ şeklinde yere canlı veya derisi doldurulmuş tavşan veya tilki yem olarak konulur. Havadan bu yemi gören kartal, yemi almak için son sürat dalış yaptığında ağa takılır. Böylece kartal yakalanır. Yuvadan yavru alma
Kartallar genelde dağlık arazilerde, sarp kayaların girintilerine yuva yaparak yavrular. Anne kartal genelde yuvası belli olmasın diye sabahın erken saatlerinde yuvadan ayrılır ve akşama doğru geri gelir. Anne kartalın olmadığı esnada yavru kartal çalınabilinir ama bu tehlikeli bir işlemdir. Avcı anne kartala yakalanırsa büyük bir tehlike ile karşı karşıya kalır. Kapanla yakalama
Kartal kapanlada yakalanır ama çoğunlukla kartalın ayağı kırıldığı veya zarar gördüğü için bu yol tercih edilmez. Kartalın evcilleştirilmesi
Yakalanan kartal ‘ırgak’ denilen yerden biraz yüksekçe ucu bağlanarak gerilmiş ipe kondurulur ve ip salınacak gibi devamlı sallandırılarak kuş bir kaç gece uykusuz bırakılır. Çünkü, çok dayanıklı ve güçlü bir hayvan olan kartal, uykusuzluğa dayanıksız bir hayvandır. Ayrıca gürültüden de rahatsız olur. Ayrıca kartalın yanında sabahlara kadar şarkılar söylenir veya çocuklara gürültü yaptırılır. Böylece hem kartal yorgun düşürülür hem de insanlara alışması sağlanır. 
Uykusuz düşen kartal ansızın yere düşer. Bundan sonra kartal uysallaşmaya başlar. Kuşbeyleri, vahşi kartalları evcilleştirilirken ona vurmak ve bağırmak gibi kötü davranışların doğru olmadığını söylerler. Onlara göre kartallar kinci bir hayvandır ve kötü davranışları asla unutmazlar. Nitekim efsaneye göre, Naymanlar'ın Tölegetay isimli beyinin oğlu Kıtay’ı, eğittiği kartal saldırarak öldürmüştür.
Kartalın yeme alıştırılması
İyice aç bırakılmış olan kartala bir parça et gösterilir. Başlangıçta kartal eti yemekten çekinir. Bu durumda kanatlarına basılarak ağzından zorla et yedirilir. İlk eti yedikten sonra, kartal verilen etleri artık yemeye başlar. Etler ise önce gagasından verilirken, zamanla yavaş yavaş uzaktan verilir ki, bu sayede kartal uzaktan yeme gelmeyi öğrenir. Kartalın yemleri, koyun, sığır ve özellikle yılkı etinden hazırlanır. Keçi eti ise kartal için zararlı bir ettir. Kartalın midesini temizleme
Bazen kartalın midesinde et, yün veya yenilen avın kemikleri erimeyerek kalır. Kartalın midesini temizlemek içinse, at yelesi veya kamış püskülü gibi yumuşak şeyler yutturulur. Bu sayede midedeki kalıntılar aşağıya iner. Kartala verilecek yem miktarı
Tecrübeli kuşbeyleri, hayvanı yemlerken devamlı suretle kursağını elleri ile kontrol ederler. Kartallar genelde 2 günde bir beslenirken, hem kursaklarının çok dolmaması hem de aç kalmamaları gerekir. Kartalın tilki avı için eğitilmesi
Kartal iyice evcilleşip yeme gelmeye başladığında, avcılık eğitimine geçilir. Bunun için ‘şırğa’ veya dalbay denilen sahte av hayvanları hazırlanır (içi yün, saman vb. İle doldurulmuş tilki veya tavşan derisi). Tilki boyutunda hazırlanan sahte avlar ipe bağlanır ve at süren bir kişi sahte avı sürükler. Kuşbeyi, aç olan kartalın tomagasını çıkarır ve kartal direk olarak sahte ava saldırır. Kartalı yakaladığı tilkiden ayırmak
Kartal, yakaladığı avı kendi sahibinden bile kıskanarak vermek istemez. Bu hususta bir Kazak atasözü ‘köpek sahibi, kartal kendisi için avlanır’ demektedir. Bu yüzden avcı, kartala ‘toyat’ yemi vererek onu kandırır ve avı elinden alır. Eğer avcı yetişmezse, kartal avı parçalamaya başlar. Bu yüzden kuşbeyleri avı görmeden kartalı uçurmazlar. Kartalla yapılan avcılıkta en keyiflisi tilki avıdır. ‘Alpıs eki aylalı tilki’ yani altmış iki hilesi olan tilki avı.
Kartalın ava dalış şekilleri
Yüksekte uçan kartal, avını gördüğünde 3 şekilde avının üstüne dalış yapar. Şanşıla aluv
Yüksekten, dikine avına gelme şeklidir. Kartal için tehlikeli olan bu saldırı şekli, avının atik bir şekilde kaçması sonrası kartalın yere çakılmasına neden olabilir. Sıpıra aluv
Kartal av hayvanınına ardından hızlı bir biçimde yaklaşmasıdır. Bu dalış şeklinde ise, av hayvanının kartalı çalı, çırpıya takma tehlikesi vardır.
İlip aluv
Kartalın, avının üstüne gelerek sırtına pençesini batırması ve yüzünü arkasına çeviren avın burun kısmını diper pençesiyle yakalamasıdır. Kartalın en emniyetli avlanma şeklidir. Kartalın dış görünüşünün özellikleri
Bir kartalın iyi bir avcı olup olmadığını, yarış atları gibi dış görüntüsünden de belli olur. İyi kartallar genelde büyük başlı, gagası iri ve gözleri çökük olur. Kanat tüyleri büyük, paçaları kızıl ve dilinin altında parmak büyüklüğünde siyah bir ben bulunur. Ayakları kalın ve pütürlüdür. Kartal için en zor av baykuş
Kartala yakalanacağını anlayan baykuş, yere sırt üstü yatar ve iki pençesini havaya kaldırır. Böylece üstüne gelmeye çalışan kartalın kursağını delmeye çalışır. Kartal güçlü ve çevik olmazsa baykuş emeline ulaşabilir. Kartalla tavşan yakalama
Tilkiye oranla tavşan avlaması daha güçtür. Genelde çalıların olduğu bölgede yaşayan tavşan kartalın işini zorlaştırır. Kartalla avlanmada atın önemi
Yürüyüşü rahat bir at kartal ve avcı için çok önemlidir. Atın hızının önemi kadar, atın, kartaldan ürkmemesi de büyük önem taşır. Kartal avcısının maiyeti
Kartalla avcılık tek bir kişinin yapacağı av türü değildir. Görev paylaşımı yapan bir kaç kişiyi gerektirir. Turıpşı
Bir tepenin üstünde kartalı tutan kişidir. İzşi
Tilki veya tavşan gibi av hayvanlarının izini takip edip, saklandığı yerden çıkmasını sağlar. Kaguvşı
Kaçan av hayvanının tekrar bir çalının arasına girmemesini ve düzlükte kalmasını sağlar.
Tosuvşı
Kartal avını yakaladıktan sonra, kartala yem vererek avı kartaldan alan kişidir. Bakırşı
Av çadırında kalan, av peşinde olanlara sıcak içecek ve yemek hazırlayan kişidir. Kartalın mevsimleri
Kartal evcilleştirmenin çok zahmetli bir iş olduğunu söylemiştik. Kartalın evcilleşmesi sürecinde belirli mevsimlerde idman yapması ve ava çıkması gerekir. Bu sayede tüylerini yenilemiş olur kartal. Genel olarak eylül ve mart ayları arasında yani karlı kış günlerinde kartallar ava çıkarılır. İdman mevsimleri ise ağustos ve eylül ayları arasıdır.
