Bir dönem ilim ve sanatın kalbinin attığı şehir Semerkant, çok sayıda tarihi ve kültürel yapıyı bünyesinde barındırıyor. Mavi kubbelerle kaplı medreseleri, çinilerle süslenmiş kervansarayları, görkemli camileri ve külliyeleriyle adeta açık hava müzesini andıran Semerkant, Türklerin "ata yurdu" Özbekistan'ın en güzide şehirlerinden biri.
Yunan kaynaklarında adı "Maranka" olarak geçen Semerkant kelimesinin kökeninde, "Semer" tarihi bir şahsa nisbet edilirken, "kent" eki de şehir anlamı taşıyor. Zengin tarihi ve kültürel mirasıyla Semerkant, farklı dönemlerde Persler, Yunanlar, Çinliler, Araplar, Moğollar ve Türklerin yönetimi altına girdi. Büyük Timur İmparatorluğunun kurucusu Emir Timur, Semerkant'ı ele geçirdiği dönemde bu şehri başkent ilan etti.
Şehrin inşası için doğusundan batısına, kuzeyinden güneyine dünyanın pek çok bölgesinden en iyi bilim adamlarını, ustaları, sanatkarları ve mimarları seçerek Semerkant'a getiren Timur, şehri dönemin çekim merkezlerinden biri haline getirdi. Şehri nakış gibi işleyen Timur'un ardından torunu Mirza Uluğ Bey döneminde ise Semerkant, dünyanın ilim merkezi haline geldi.
Tarihi İpek Yolu'nun en önemli güzergahlarından Semerkant, yüzyıllardır bu toprakları ziyaret edenleri kendisine hayran bırakmaya devam ediyor. Zamanında şehrin büyüsüne kapılanların türlü methiyeler düzdüğü masalsı şehir, bugün hala tarihi dokunun korunduğu dünyadaki nadide yerlerden biri.
Tarih boyunca kervanların kavşak noktası Semerkant'a dair çok sayıda hikaye ve efsane mevcut. MÖ 329'de Semerkant'ı ele geçiren Büyük İskender'in, şehri ilk gördüğünde "Semerkant hakkında duyduklarımın hepsi gerçekmiş. Hatta o tasavvur ettiğimden bile daha güzelmiş" dediği naklediliyor.
Sahip olduğu zengin tarihi ve kültürel mirasın yanı sıra İmam Buhari ve İmam Maturidi gibi büyük İslam alimlerini yetiştiren Semerkant toprakları, dünyanın en büyük alimlerinin çalışmalarına tanıklık etti. İslam aleminde önemli yere sahip Maturidi fıkhının kurucusu İmam Maturidi ve Buhara şehrinde doğan fakat Semerkant'ta vefat eden hadis alimi İmam Buhari'nin kabri bu şehirde bulunuyor.
Timur'un torunu Muhammed Sultan Mirza için inşa edilen fakat Timur'un kendisinin de gömülmesi dolayısıyla onun adıyla anılan Gur-i Emir Türbesi, Semerkant'ta mutlaka görülmesi gereken yapıların başında geliyor. Bey'in türbesi anlamına gelen Gur-i Emir Türbesi'nde, Timur'un, oğullarının, torunların ve Timur'un hocasının kabirlerinin yanı sıra hocasının mezarı, medrese ve cami yer alıyor.
Şehrin merkezi olarak bilinen ve Farsçada "kumlu yer" anlamına gelen Registan Meydanı, Semerkant'ın en önemli simgelerinden biri. Kentin kalbi olan meydanın çevresinde dört eyvanlı avluya sahip Uluğ Bey Medresesi'nin ön planda olduğu toplam üç medrese yer alıyor. Görkemli duvar süslemelerine sahip medreselerin kapılarında çiniler üzerinde elle nakşedilmiş Kur'an-ı Kerim'den ayet ve sureler mevcut.
Semerkant'ta yer alan önemli yapılardan Şah-i Zinde Mezarlığında, Emevilerin Horasan Valisi Said bin Osman'ın 676'da Semerkant üzerine düzenlediği seferde kuşatma sırasında şehit düşen Hz. Peygamber'in amcası Abbas bin Abdülmuttalip'in oğlu Kusam'ın de mezarının bulunduğu rivayet ediliyor. İslamiyette şehit düşenlerin ölmediğini vurgulayan ayete dayanarak, Kusam bin Abbas'a da "Şah-i Zinde" yani yaşayan, diri şah denildiği ve mezarlığın da ismini buradan aldığı biliniyor.
Günümüze sadece belirli bölümleri ulaşan Bibi Hanım Camii, Timur döneminin ihtişamını yansıtan en göz alıcı yapıların başında geliyor. 1399-1405 yılları arasında inşa edilmiş bu eser, dışa doğru taşkın büyük kemerli girişin yer aldığı ve daha içeride mermer ikinci bir kapının bulunduğu, dev avlusunun içinde dört eyvanlı yapısıyla dikkati çekiyor.
Semerkant Rasathanesi Astronomi ve Matematik alanlarında geniş bilgi sahibi olan Timur'un torunu Uluğ Bey tarafından inşa ettirilen "Semerkant Rasathanesi", o dönemde Türklerin fen bilimleri alanında ulaştığı seviyeyi göstermesi açısından ayrı önem taşıyor. Astronomi ve Matematik alanlarındaki çalışmalarıyla ün kazanan Uluğ Bey, kurduğu rasathanede yıldızların ve ayın hareketlerini gözlemledi.
