Uygarlığın belleği kütüphaneler

ANKARA - EMRE AYTEKİN - Dünyanın en büyük 10 kütüphanesi yarım milyardan fazla kayıtlı esere ev sahipliği yapıyor. Farklı dillerde ve farklı coğrafyalarda üretilen insanlığın ortak kültürel belleği kütüphanelerin anıtsal yapıları içinde muhafaza ediliyor.

Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü UNESCO'nun 1995'te aldığı kararla her yıl 23 Nisan Dünya Kitap ve Telif Hakkı Günü, 23 Nisan'ı içine alan hafta ise Kütüphaneler Haftası olarak kutlanıyor.

Alman zanaatkar Johannes Gutenberg'in 15. yüzyıl ortalarında icat ettiği hareketli mürekkep baskı makinesi, insanlık tarihinde çığır açan bir buluş oldu. Matbaa makinasının icadıyla birlikte o güne kadar yalnızca el yazması olarak veya tek kalıplık statik baskı olarak üretilip çoğaltılabilen yazılı eserler, artık mekanik olarak basılıp çoğaltılabiliyordu. İcat, yazılı eserlerin geniş kitlelere ulaşmasını sağlacaktı. Bu, hem haberleşme hem de eğitim alanında köklü sonuçlar doğran bir atılımdı. Matbaanın icadı modernitenin en önemli kilometre taşı oldu. Basılı kitap bu yeni çağın ikonik formu olarak insanlık birikiminin aktarıldığı mecra haline geldi.

Yazılı eserlerin ve yönetime ait kayıtların saklandığı kütüphane ve arşivler ilk çağdan beri uyarlığının önemli bir parçasıydı. Matbaanın yaygınlaşmasıyla birlikte kütüphane kamusal bir anlam kazandı, sistematik olarak örgütlenmesi gereken bir kurum haline geldi. Modern çağda merkezi ve yerel yönetimler, eğitim, bilim ve kültür kurumları kütüphaneler kurmayı ve sürdürmeyi ödev haline getirdi.

Bugün giderek gelişen dijital kayıt ve arşiv teknolojileri fiziksel kayıt mantığını artık önemsizleştirmeye başlasa da, kütüphaneler hala ülkelerin uygarlık birikiminin, bilgi ve kültür seviyesinin derinliğini gösteren kurumlar olmayı sürüdürüyor.

- Bağımsızlığın sembolü: ABD Kongre Kütüphanesi

Dünya kütüphanelerin kendi yayınladığı raporlar ve verdikleri resmi bilgilere göre, ABD'deki Kongre Kütüphanesi bugün dünyanın en büyük koleksiyona sahip.

Ülkede basılan ve yayınlanan her kitap ve basılı eserin bir nüshasının bulundurulmasının zorunlu olduğu "devlet arşivi" statüsündeki kütüphanenin koleksiyonu 167 milyondan fazla malzeme içeriyor.

Koleksiyonda 39 milyondan fazla kitap ve diğer basılı materyal, 3,6 milyon görüntü ve ses kaydı, 14,8 milyon fotoğraf, 8,1 milyon müzik notası ve 72 milyon el yazması bulunuyor.

Kütüphane binasındaki kitap raflarının uzunluğu 1348 kilometreye ulaşıyor.

Ülkenin en eski federal kurumu olan kütüphane 1800'de kuruldu. Kütüphanenin bulunduğu meclis binası 1814'te, İngilizler tarafından yakıldı.

Yangın sırasında kütüphanenin ilk nüvesini oluşturan 3 bin parçalık koleksiyon tahrip oldu. Ertesi yıl Kongre ülkenin kurucu önderlerinden Thomas Jefferson'ın 6 bin 487 kitaptan oluşan kişisel kütüphanesini satın alarak Kongre Kütüphanesini yeniden kurdu.

- Majestelerinin arşivi: British Library

İngiliz ulusal kütüphanesi British Library 150 milyondan fazla eseri barındıran koleksiyonuyla dünyanın en büyük ikinci kütüphanesi olarak biliniyor.

Karl II. George'un talimatıyla 1753'te kurulan British Museum'un bir parçası olan, 1972'de çıkarılan yasayla müzeden ayrılan kütüphanenin koleksiyonunda el yazmaları, haritalar, gazete ve dergi nüshaları, çizimler, müzik notaları, ses kayıtları ve patent belgeleri bulunuyor.

Kütüphanede ayrıca 8 milyon parçalık pul koleksiyonu da mevcut. Kütüphane binasındaki kitap raflarının uzunluğu 625 kilometreyi aşıyor. Her yıl koleksiyona eklenen 3 milyon kitap için 12 kilometre ilave raf yapılması gerekiyor.

- Dünya'nın en büyük kent kitaplığı: New York Halk Kütüphanesi

Dünyanın en büyük kent kütüphanesi olan, 1985 yılında kurulan New York Halk Kütüphanesi, 55 milyon kitaplık koleksiyona ev sahipliği yapıyor. Merkezi New York'un 42. Caddesi'ndeki ikonik binada bulunan kütüphane, 3 araştırma merkezi ve 88 mahalle şubesiyle yılda 17 milyondan fazla kişiye hizmet veriyor.

- Kuzey Amerika'nın mirası: Kanada Ulusal Kütüphanesi ve Arşivleri

Kanada'nın doğrudan Birleşik Krallık yönetiminde olduğu 1872'de Dominyon Arşivleri adıyla kurulan resmi arşiv dairesi 1912'de Kanada Kamu Arşivleri, 1987'de Kanada Ulusal Arşivleri adını aldı. Arşiv dairesi 2004'te, 1953'te kurulan Kanada Ulusal Kütüphanesi ile birleştirildi. 54 milyon parçalık koleksiyona ev sahipliği yapan yeni kurumun misyonu "şimdiki ve gelecek kuşaklar için Kanada'nın belge mirasının korunması" olarak tarif ediliyor.

- "Leninka": Rus Devlet Kütüphanesi

Rusya'nın "devlet arşivi" statüsündeki Moskova'daki Rus Devlet Kütüphanesi 43 milyon parça kitap ve arşiv malzemesine ev sahipliği yapıyor.

Rusça dışında 247 farklı dildeki belge içeren kütüphane 1862 yılında kapılarını açtı. "Leninka" olarak anılan kütüphane özel harita, müzik, ses kaydı, nadir eser ve bilimsel tez koleksiyonlarını barındırıyor.

- "Hakikat özgürleştirir": Japonya Ulusal Meclis Kütüphanesi

Japon Ulusal Meclis Kütüphanesi, 1890'da kurulan Japon İmparatorluk Meclisi'nin farklı kamaralarına ait 2 kütüphane ile 1872'de kurulan Japon İmparatorluk Kütüphanesi'nin mirasçısı olarak 1948'de kuruldu. Arşivinde 41 milyondan fazla eser olan kütüphanenin giriş duvarında Yunanca ve Japonca olarak "Hakikat özgürleştirir" ifadeleri dikkati çekiyor. Kütüphanenin misyonunu "kanun koyuculara kamu politikalarında doğru yol gösterecek kaynakları sağlamak" olarak ifade ediliyor.

- Dünya'nın en büyük el yazmaları koleksiyonu: Fransa Ulusal Kütüphanesi

Geçmişi 14. yüzyılda Kral V. George'un Louvre Müzesi içinde kurduğu yazma eseleri koleksiyonuna dayanan Fransa Ulusal Kütüphanesi 40 milyon eserle dünyanın en büyük kütüphaneleri arasında yer alıyor. Paris'te bulunan kütüphane, 1996'da Richelieu sokağındaki tarihi binasından François Mitterrand Kütüphanesi olarak adlandırılan bugünkü 4 kanatlı modern binasına taşındı.

Kütüphane dünyanın en büyük orta çağ ve modern dönem el yazmaları koleksiyonuna ev sahipliği yapıyor. Koleksiyonda orta çağ divanlarından şövalye romanlarına, doğu edebiyatından dini yazmalara, antik tarihten bilim tarihine, Pascal, Diderot, Apollinaire, Proust, Colette ve Sartre gibi edebiyatçıların defterleri ve el yazısı notlarına kadar çok çeşitli arşiv malzemesi bulunuyor.

5 bine yakın Antik Yunan el yazmasına ev sahipliği yapan kütüphane bu alanda dünyanın önde gelen başvuru kaynağı konumunda.

- Rus Aydınlanmasının öncüsü: Rus Ulusal Kütüphanesi

Rusya'nın St. Petersburg kentinde bulunan Rus Ulusal Kütüphanesi 36 milyondan fazla esere ev sahipliği yapıyor. Kütüphane, Rus Devlet Kütüphanesinin ardından ülkenin en büyük ikinci kütüphanesi. Kütüphane 1795'te Çariçe Katerina tarafından kuruldu. Kütüphanenin nüvesini Rusların 1794'de ele geçirdiği Polonya'da Katolik rahip Józef Andrzej Załuski tarafından kurulan, Avrupa'nın ilk halk kütüphanesi olan Zaluski Kütüphanesi'ydi. Avrupa dillerindeki temel eserleri içeren 420 bin parçalık koleksiyon 19. yüzyıldaki Rus Aydınlanmasına zemin hazırladı.

- Uzak Doğu'nun mistik hafızası: Çin Ulusal Kütüphanesi

Çin Ulusal Kütüphanesi, ilk kez 1909'da Çing Hanedanın batılılaşma reformları kapsamında Pekin İmparatorluk Kütüphanesi adıyla kuruldu. Çing Hanedanının 1911'de devrilip Çin Cumhuriyeti'nin kurulmasından bir yıl sonra 1912'de hizmete açılan kütüphane, çeşitli rejim değişiklikleri altında bugüne kadar faaliyetini sürdürdü.

Kütüphanenin koleksiyonunda Çince antika kitaplar ve el yazmalarının yanı sıra Şang hanedanından kalma, eski çağ müneccimlerin onlara bakarak kehanetlerde bulunduğu kemik ve kabuk parçaları gibi mistik bir dünya görüşünü yansıtan nadir parçalar da bulunuyor.

- Hispanik dünyanın kaydı: İspanya Ulusal Kütüphanesi

33 milyondan fazla eserin bulunduğu İspanya Ulusal Kütüphanesi, dünyanın en çok konuşulan dillerinden İspanyolcanın ve Latin Amerika'dan Hint Okyanusu'na uzanan geniş bir coğrafyanın el yazmalarına, basılı eserlerine ve diğer türden kayıtlarına ev sahipliği yapıyor.