Yoksul ülkelerdeki milyarlarca kişiye Covid aşısı '2024'e kadar ulaşamayabilir'

Reuters haber ajansının ulaştığı iç yazışmalar, yoksul ülkelerde Covid-19 aşılaması için oluşturulan küresel yapılanma ya da kısa adıyla COVAX'ın başarısız olması ihtimalinin çok yüksek olduğunu ve bazı sorunlar giderilmediği takdirde, 2024 yılına kadar milyarlarca insanın aşılanmamış olabileceğini gösteriyor.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından oluşturulan COVAX, dünyanın orta ve düşük gelirli ülkelerinde yaşayan milyarlarca kişinin koronavirüse karşı aşılanabilmesi konusundaki küresel çabaların merkezindeki oluşum.

COVAX 2021 yılının sonuna kadar çoğu Afrika, Asya ve Latin Amerika'da bulunan orta ve düşük gelirli 91 ülkeye, en az 2 milyar doz aşı ulaştırarak, hastalık karşısında en korumasız insanların yüzde 20'sinin aşılanmasını sağlamayı hedefliyor.

Fakat Reuters muhabirlerinin ulaştığı iç yazışmalara göre COVAX çalışanları, fon eksikliği, arz belirsizlikleri ve karmaşık sözleşmelerin yol açtığı bürokrasi gibi nedenlerle, bu hedeflere ulaşmanın imkansız olduğunu ifade ediyorlar.

Reuters hangi belgelere ulaştı?

COVAX projesine, WHO ile birlikte, hükümetler, ilaç şirketleri, yardım kuruluşları ve diğer bazı uluslararası örgütlerden oluşan ve küresel aşılama kampanyaları örgütleyen Gavi-co adlı ittifak öncülük ediyor.

Gavi-co yönetim kuruluna sunulan bir iç raporda uzmanlar "Başarılı bir COVAX hizmeti oluşturulamaması riski çok yüksek" diyorlar.

Bu rapor ve diğer belgeler tam da bugünlerde, 15-17 Aralık tarihleri arasında yapılan Gavi yönetim kurulu tarafından ele alınıyor.

Belgelerden birinde, bu hizmetin başarılı olamamasının yoksul ülkelerde yaşayan milyarlarca kişinin 2024 yılına kadar aşıya erişememesi anlamına gelebileceği kaydediliyor.

Başarısızlık riskinin, bilhassa projenin çok hızlı oluşturulması ve şimdiye kadar örneği görülmemiş bir işi yapmaya çalışmasından kaynaklandığı belirtiliyor:

"Risklerin boyutları ve giderilebilme yolları konusunda tam bir netlik sağlanıncaya kadar, mevcut tehlikeler risk toleransı eşiğinin (göze alınabilir risk eşiğinin) ötesinde görünüyor" deniyor ve riskleri göze alınabilir düzeye indirebilmek için yoğun bir çaba gösterilmesi tavsiye ediliyor.

Mali riskleri kim değerlendirdi?

Gavi, COVAX projesinin mali risklerini ve risklerin giderilmesi yönünde alınması gereken önlemleri değerlendirmesi için geçen ay Citigroup'la anlaşmıştı.

Gavi yönetim kuruluna sunulan 25 Kasım tarihli bir belgede, Citi uzmanları projenin karşı karşıya olduğu en büyük risklerden birinin, tedarik sözleşmelerinde, ülkelere COVAX kapsamında sipariş ettikleri aşıları almama hakkı tanıyan madde olduğuna dikkat çekiyorlar.

Aşı arzı ve talebi arasındaki potansiyel uyumsuzluğun yarattığı riskin, piyasa veya Dünya Bankası gibi çok uluslu bankalar tarafından etkili bir şekilde giderilemeyeceği kaydedilerek, bunun için ya sözleşmelerin değişmesi ya da Gavi içinde riski emebilecek bir fon yapılanması oluşturularak karşılanması gerektiği savunuluyor.

Gavi sözcüsü, Reuters ajansının, belgelerdeki kaygılarla ilgili soruları karşısında "Hedeflerimize ulaşabileceğimize güveniyoruz" dedi.

Sözcü "Bu kadar dev ve karmaşık bir taahhütün içerdiği riskleri değerlendirmemek ve bunları giderecek politikalar ve araçlar geliştirmemek sorumsuzluk olurdu" diye de ekledi.

Dünya Sağlık Örgütü ise soruları yanıtlamadı.

Geçmişte de kamuoyuna COVAX projesiyle ilgili açıklamalar genellikle Gavi tarafından yapılmıştı.

Risk değerlendirmesini yapan Citibank ise açıklamasında "Mali danışmanları olarak biz Gavi'yi, COVAX projesiyle ilgili planlamada çeşitli senaryolara hazırlamak ve potansiyel riskleri azaltacak önlemleri almasına yardımcı olmakla yükümlüyüz" dedi.

Tedarik anlaşmaları nasıl yapıldı?

COVAX'ın, Pfizer-BioNTech ya da Moderna gibi daha maliyetli yeni bir teknolojinin kullanıldığı pahalı aşılar yerine daha ucuz aşılara dayanan planları henüz onay bekliyor.

Pfizer aşısı bir çok ülkede acil durum kullanımı iznini aldı bile ve İngiltere ve ABD'de aşılama başladı. Moderna aşısının da aynı şekilde çok kısa bir sürede onaylanıp kullanıma girmesi bekleniyor.

COVAX şu ana kadar AstraZeneca, Novavax ve Sanofi aşı adayları ile 400 milyon dozluk tedarik anlaşmaları yapmış bulunuyor ve Gavi belgelerine göre yüzlerce milyon doz daha ısmarlama seçeneğini açık tutuyor.

Fakat bu üç firma da deneylerinde bazı gecikmeler yaşıyor ve bu da onay aşamasına ancak 2021'in ikinci yarısında, hatta belki de daha geç gelebilmelerine sebep olabilir.

Bu, gecikmenin ötesinde, daha pahalı aşıları kullanmak zorunda kalabileceği için COVAX'ın maliyet hesaplarını tamamen değiştirebilecek bir durum.

COVAX projesi belgelerden birine göre bir doz aşının ortalama maliyetinin 5 dolar 20 sent olacağı varsayımına dayanıyor.

Pfizer aşısının bir dozu 18,40-19,50 dolar arasında, bir doz Moderna aşısı ise 25 ila 37 dolara mal oluyor.

Ayrıca hala normal soğutmalı ortamlarda depolanıp nakledilebilen aşıları beklediği için COVAX, Gavi belgelerine göre, aşırı soğukta muhafaza edilmesi gereken Pfizer aşısının dağıtımı için yoksul ülkelerde altyapı oluşturmaya da girişmiş değil.

Salı günü bir üst düzey WHO yetkilisi, Pfizer ve Moderna ile, piyasa fiyatının altına, onların da aşılarını ilk etapta yoksul ülkelerde kullanma konusunu görüştüklerini söyledi.

Bu arada dünya çapında başka aşı çalışmaları da var ve COVAX onları da kapsayacak şekilde planlarını esnetmek istiyor.

Şu ana kadar üretilmiş Covid-19 aşılarının çoğunu kendilerine ayırtmış olan zengin ülkeler de ellerindeki fazla dozların bir kısmını yoksul ülkelere bağışlamayı planlıyor ama bunu COVAX üzerinden yapıp yapmayacakları henüz belli değil.

Mali sıkıntıların boyutları ne?

COVAX şu ana kadar küresel aşılama kampanyası için 2 milyar 100 milyon dolar topladı ama önümüzdeki yıl yoksul ülkelerin nüfusunun en az yüzde 20'sini aşılama hedefine ulaşabilmek için buna ek olarak 4 milyar 900 milyon dolar daha gerekeceğini söylüyor.

Belgeler, aşı fiyatları tahmin edildiğinden daha yüksek olursa, tedarikte gecikmeler meydana gelirse ya da ek fonlar tamamlanamaz ise COVAX'ın başarıya ulaşamama riskinin yüksek olduğunu söylüyor.

Şu ana kadar İngiltere ve Avrupa Birliği ülkeleri COVAX'ın en büyük bağışçılarıydı. ABD ve Çin ise mali bir taahhütte bulunmadı.

Dünya Bankası ve diğer çokuluslu mali kurumlar yoksul ülkelere COVAX üzerinden aşı almaları için düşük faizli krediler teklif ediyor.

Bunlara ek olarak COVAX gelecek yıl para toplayabilmek için aşı tahvilleri basıyor ve bunların gelecek yıl 1,5 milyar dolar daha getirebileceği düşünülüyor. Ayrıca Bill ve Melinda Gates Vakfı gibi özel bağışçılar da fona katkıda bulunuyorlar.

Fakat en iyimser mali tablo içinde bile COVAX'ın hedeflerine ulaşamaması riski var. Belgeler karmaşık anlaşma süreçlerinin yol açtığı oransız risklerin bunun önemli bir sebebi olduğuna işaret ediyor.

COVAX, aşı üreticisi şirketlerle ön sipariş anlaşmaları yapıyor ve bunların faturasının bağışçılar ya da mali gücü varsa aşının gideceği ülkeler tarafından ödenmesi gerekiyor.

Ama COVAX sözleşmelerinin koşullarına göre ülkeler, başka aşıları tercih ediyor ya da başka yollardan daha hızlı veya ucuz aşı buluyorsa, önceden sipariş edilmiş olan bu aşıları almak zorunda değil.

Küresel aşı girişimi ayrıca, ülkelerin sipariş edilen aşıların karşılığını ödeyememeleri ya da sürü bağışıklığının çok çabuk gelişmesi ve aşıya gerek kalmaması gibi risklerle de karşı karşıya.

Risk değerlendirmesini yapan Citigroup, yapılanmanın bu risklere karşı gerekirse tedarik anlaşmalarını değiştirmek yoluyla önlemler almasını tavsiye ediyor.